Koinotning qurilish ashyolari

Ammiakli selitra
shunday birikmalarga bir yorqin misoldir. Uning molekulasida ikkita azot atomi, to‘rtta 
vodorod va uchta kislorod atomlari mavjud. Oddiy sharoitlarda, ammiakli selitra – oddiy tuzga 
o‘xshash, juda beozor modda bo‘lib ko‘rinadi.
Biroq, arzimagan issiqlik berib, ammiakli selitrani qizdirilsa, u tezkor parchalanishga 
uchrab, kattagina energiya ajralib chiqishiga sabab bo‘ladi. Energiya ajralib chiqishi shu qadar 
jadal boradiki, arzimagan qisqa muddat ichida butun hajmni egallagan barcha selitra tezkor 
shiddat bilan parchalanib, kattagina portlashni keltirib chiqaradi. Ya’ni, ammiakli selitra 
portlovchi modda
sanaladi. Vodorod va ammiakli selitraning portlashga sabab bo‘luvchi 
sharoitlariga e’tibor qarating: vodorod faqat kislorod bilan muayyan nisbatga yetganda 
portlaydi; agar vodorodni kisloroddan uzoqroq tutilsa, vodorod xavfsiz bo‘lib, o‘z-o‘zidan 
portlamaydi. Ammiakli selitraga esa bunday nisbatni kutishning ham keragi yo‘q. U o‘z-
o‘zidan ham portlashi mumkin.
Masalan, 1947-yilda Texasdagi Texas-siti bandargohida ammiakli selitra ortilgan kema 
portlagan. Portlash shu darajada kuchli bo‘lganki, Texas-siti shaharchasi xuddi 
bombardimonchi samolyotlar tomonidan bombardimon qilingandek vayron bo‘lgan edi 
o‘shanda.
Portlovchi moddalarning yana boshqa turlaridan misol tariqasida 
nitrosellyuloza
, 
nitroglitserin
, hamda, 
trinitrotoluol
moddalarini keltirish mumkin. Diqqat qilgan bo‘lsangiz, 
ushbu moddalarning hammasining nomida «
nitro
-» qismi mavjud. Bu shundan dalolat 
beradiki, ushbu moddalarning molekulasi tarkibida albatta azot atomi mavjud bo‘ladi. Siz 
trinitrotoluolning boshqa nomini ko‘proq va tez-tez eshitgan bo‘lsangiz ajab emas. OAVda 
«
trotil
» nomi bilan tilga olinadigan portlovchi modda aslida aynan shu trinitrotoluol bo‘ladi.

---

34 
Tinchlik paytida portlovchi moddalar tog‘-kon ishlarida, hamda, qor ko‘chkilari yoki 
sel xavfini oldini olishga mo‘ljallangan qutqaruv ishlari paytida qo‘llaniladi. Portlovchi 
moddalar ishlab chiqarishda azot manbai vazifasini o‘tovchi nitratlar muhim hom-ashyo 
sifatida katta o‘rin tutadi. Birinchi jahon urushigacha bo‘lgan yillarda nitratlarning asosiy 
manbai Chili davlati shimolidagi dasht hududi bo‘lgan. U yerdan butun dunyoga Chili selitrasi 
nomi bilan mashhur bo‘lgan tabiiy selitra tashib ketilar edi. Bu cho‘llarda nitratlar 
ko‘rinishidagi katta miqdorda tabiiy selitra to‘planib qolishiga sabab, millionlab yillar avval 
tarkibida azot kislotasiga boy ko‘llarning asta-sekin qurib bitishi natijasidan yuzaga kelgan 
ulkan selitra g‘arami mahsulidir. Keyingi yuz minglab yillar davomida esa ushbu cho‘llarda 
selitrani yuvib ketishga qodir darajadagi yomg‘ir yog‘magan. Natijada, bu joylarda tabiiy 
selitra ko‘p va mo‘l miqdorda saqlanib kelgan.
Birinchi jahon urushi boshlanishi bilan, Britaniya imperiyasi Germaniyaga olib 
boradigan barcha dengiz yo‘llarini to‘sib tashlaydi. Natijada, nemislar Chilidan kelayotgan 
selitra ortilgan kemalardan mahrum bo‘lishadi. Urush harakatlari kengayishi bilan, Germaniya 
portlovchi moddalar va mineral o‘g‘itlarga bo‘lgan ehtiyojni qondira olmay qiyin holatga 
tushib borar edi. Bu esa nemis harbiy qo‘mondonligi va umuman Germaniya hukumatini 
murakkab vazifa oldida qoldirdi: havoda yetarlicha azot mavjud bo‘lib, lekin uni bog‘lash va 
undan sintetik selitra hosil qilish imkoniyatini o‘ylab topish kerak bo‘lgan. Bu esa, o‘sha paytda 
hali hech kim uddalay olmagan mushkul vazifa edi.
Vazifaning yechimini yarim yahudiy va yarim nemis bo‘lgan kimyogar olim Frits 
Gaber topdi. U azot va vodorodni o‘zaro biriktirish va bur orqali