O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

Tizimlarni o‘zgarib borishi o‘z 
taraqqiyotida eng o‘zgaruvchan – bu individual taktikadir. 
Burama zarba berish, to‘pto’xtatish, aldab o‘tish texnik usullarning yangi-yangilari paydo bo‘lib, 
ular individual taktika vositalari bo‘lib qoladi. Bu yerda taktik yechimlarni amalga oshirish 
vositalari nisbatan tez o‘zgarib turadi. Chunki hujumning yangi vositasi topildimi, bas, sal o‘tmay 
mudofaaning yangi 
vosi
tasi yordamida uni bartaraf etish yo‘li ham topiladi. 
Jamoada taktik o‘yinni uyushtirish esa boshqa gap. Taktik tizimlar ham jamoa o‘yinining 
ifodasi hisobladi. Odatda, hujum bilan himoyadagi kuchlar nisbati yaxshigina tenglik bo‘lsa, o‘yin 
juda qiziq o‘tadi. Biroq, qaysidir bir murabbiy mudofaada jamoa harakatlarini uyushtirishning yangi 
variantini ishlab chiqadi deylik. Ma’lum paytgacha mudofaa hujumdan ustun kelsa, vaqti kelib 
qarshi chora tariqasida hujum harakatlarini uyushtirishning zarur usuli ishlab chiqiladi. 
Shundayqilib, birtaktiktizimo‘rnigaboshqa, progressivbo‘lgan tizim vujudgakeladi. Lekin, 
individual taktik harakatlarda yangiliklar tez-tez paydo bo‘lib tursa-da, batamom o‘yin 
taraqqiyotiga bog‘liq bo‘lgan taktik tizimlar ancha-ancha vaqtda o‘zgaradi.
 
Ko‘pgina ilmiy ishlarni olib boruvchi mutaxassislarning tadqi-qotlardan ma’lum bo‘lishicha, 
futbol eramidan avval yaratilganligini tasdiqlashadi. Ammo, birinchi taktik tizimlar paydo bo‘lishi 
XIX asrning 60-80 yillarigataqaladi. Bu davrgacha o‘yinni tizimlashtirish sa’y-harakatlarini 
muntazam ravishda tashkillashtirishga harakat qilingan. 
Ammo, bu harakatlar turli qismlari to‘liq emasligi va turli fikrlarga egaligi o‘yinni olib borish 
tizimlarini tashkillashtirish imkonini bermadi. O‘yinni tizimlashtirishga bir qator omillar sabab 
bo‘lgan bo‘lsa, yagona va aniq qonun-qoidalarni yo‘qligi asosiy omil sifati daqaralgan. 
TAKTIK TIZIMLAR EVOLYUTSIYASI

---

151 
107-rasm Bundan tashqari 1863 yilgacha 
futbol o‘yinida regbi texnik elementlari tashkil 
etgan.XIX 
asrning 
birinchi 
yarimida 
o‘yinlar“1+10”tizimida, “to‘pga zarba berib 
yugurish” tamoyili asosida olib borilgan. Bu 
holatda hamma futbolchilar hujumchi ampluasida 
o‘yinagan holda, to‘pni olib yurib va zarba 
harakatlarini amalga oshirishlari lozim bo‘lgan. 
Shunga qaramay o‘yinchilarni amaliy jihatdan 
tizimlarni 
tashkillashtirish 
va 
tartiblashtirish 
kuzatilmasa-da, mazkur taktik tizimni dastlabki 
bosqichlari deb hisoblasa bo‘ladi. Bu tizimda 
o‘ynovchi sportchilar jismonan barchasi yaxshi 
rivojlangan bo‘lishi kerak. Ayniqsa, yakkama-
yakka kurashlarda bu yaqqol ko‘zga tashlangan. 
108-rasm 1963 yil futbol tarixida alohida 
qayd etiladigan sanahisoblanadi.
37
Mana shu yili 
Angliya futbol uyushmasida yagona futbol qonun-
qoidalari tasdiqlanishidan tashqari futbol va regbi 
o‘yinlarini alohida sport turi sifatida ajratish 
kerakligi kelishildi.
Ko‘p bora gapirilganidek, yagona futbol 
qonun-qoidalarni paydo bo‘lishi yangi taktik 
tizimlarni o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatgan. Shu 
asosida dastavval “1+1+9” (bitta himoyachi va 
to‘qqizta hujumchi) Angliyada mana shu 
tizimda o‘yinlar olib borilgan bo‘lib, 
keyinchalik 
“1+2+8”, 
“1+1+1+8”, 
“1+1+2+7” va “1+2+1+7” tizimida o‘yinlar 
tashkil etilgan
38
.109-rasm
“1+2+8” dastlabki taktik tizimi1853-1972 yillar davomida Angliyada ko‘p tarqarlgan “1+2+8”,
110-rasm “1+1+1+8”, “1+1+2+7” va
111-rasm “1+2+1+7” taktik tizimlarda o‘yin olib 
borilgan bo‘lsa, o‘yin holati to‘pni oldinga yetkazib 
berish orqali amalga oshirilgan. Bunda futbolchilar 
bir joyda to‘plangan holda harakat-lanlanganlar. 
O‘yin davomida esa raqiblarni aldab o‘tish texnik 
harakatlari evaziga raqib qarshiligini yengib o‘tgan 
holda oldinga harakatlanishgan. Bundan tashqari 
bosh bilan va uzoq masofadan darvozalarga zarba 
berish harakatlari kuzatilmagan. Shu sababdan, 
o‘yinda ishtirok etayotgan futbolchilardan yuqori 
jismoniy tayyorgarlik talab qilingan. 
Dastlabki, to‘plarni bir-birlariga oshirib berish 
harakatlari orqali o‘yinni olib borish Shotlandiya 
jamoalari qo‘llaganlar. Buyangi boshqarish tizimi