O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

3.
 
Takror ishlab chiqarish va moliya 
Insoniyat hayot kechirishi uchun oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va 
ijtimoiy sohani doimiy ravishda takror ishlab chiqarishi taqozo etiladi. Planetamiz 
aholisi sonining o’sishi va uning urbanizatsiyalashuv darajasining ortishi, 
mamlakatlar ichidagi va ular o’rtasidagi qarama-qarshiliklarning kuchayishi, 
ilmiy-texnika taraqqiyotining rivoj-lanishi qator omillar ta’siri sharoitida “hayot 
kechirish”ni takror ishlab chiqarish ayrim davlatlar mustaqil yashay olishining 
muhim sharti bo’lib qolmoqda. Ma’lumki, xalqaro mehnat taqsimotining foydali 
tomonlaridan tashqari zararli jihatlari ham mavjud. Uning salbiy tomonlari
yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarning notekis taqsimlanishiga, eng boy-
badavlat sanalgan mamlakatlarda moliyaviy kapitalning tobora ko’proq 
to’planishiga olib kelmoqda. Kambag’al va rivojlanish darajasi past bo’lgan 
mamlakatlar esa hamon xomashyo qazib chiqarish va qishloq xo’jalik 
mahsulotlari yetishtirish bilan shug’ullanishga majbur etilmoqda. Shunday 

---

20 
bo’lishiga qaramasdan, har qanday sharoitda ham takror ishlab chiqarish 
jarayonining mazmuni o’zgarmasdan qolayotir. Moliya, bank va baho 
mexanizmlari orqali foydaning asosiy qismi eng rivojlangan mamla-katlarda 
yig’ilmoqda va ularga kelgusida ham taqsimlashni o’zlari foydalariga hal qilishga 
imkon berayapti. 
Tarixiy taraqqiyotning aynan shunday sharoitlarida takror ishlab chiqarish 
jarayonida moliyaning o’rni va ahamiyatini chuqur tasavvur qilish 
O‘zbekistonning bo’lajak moliyachi mutaxassisi uchun o’ta zarur sifat 
hisoblanadi.
Takror ishlab chiqarish jarayoni o’z ichiga quyidagi bosqichlarni oladi: 

ishlab chiqarish; 

almashuv; 

taqsimlash; 

iste’mol. 
Takror ishlab chiqarish uchun bu bosqichlar, albatta, majburiy yoki shart 
bo’lib, ulardan hatto bittasi ishtirok etmasa, takror ishlab chiqarish jarayoni uzilib 
qoladi. Uning har bir bosqichlariga bir yoki bir necha iqtisodiy kategoriyalar 
xizmat qiladi. Kategoriyalarning takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi 
bevosita va bilvosita shakllarda bo’lishi mumkin. Masalan, baho kategoriyasi 
tovar kategoriyasi singari almashuv bosqichida markaziy o’rinni egallaydi. Biroq, 
baho kategoriyasining ta’siri, takror ishlab chiqarishning bu bosqichida boshqa 
kategoriyalar xizmat qilishiga qaramasdan, iste’mol bosqichida bevosita 
namoyon bo’ladi. O‘zbekiston sharoitida davlat moliyasining ijtimoiy 
mo’ljallanganlik darajasi yuqori ekanligidan kelib chiqiladigan bo’lsa, taqsimlash 
bosqichida ularning roli nisbatan kattaroq ekanligi yaqqol ko’rinadi. Takror ishlab 
chiqarish jarayonining bu bosqichida (taqsimlashda) barcha ijtimoiy manfaatlar 
va shunga muvofiq ravishda, jamiyatning barcha qarama-qarshiliklari namoyon 
bo’ladi. 
Iste’molga ketadigan jami ijtimoiy mahsulot (JIM)dan, birinchi navbatda, 
takror ishlab chiqarishning oldingi (o’tgan) tsiklida foydalanilgan mehnat 
qurollari va predmetlari qiymatini tiklash uchun mo’ljallangan qismi ajratiladi. 
Bu qism takror ishlab chiqarishning yangi tsiklida ham uning shu hajmda 
takrorlanishini ta’minlaydi. Qolgan qism mablag’larning egasi va ishchilar 
o’rtasida taqsimlanadi. Taqsimlash nisbatlari asrlar davomida shakllanib, unda 
ishtirokchilarning har biri o’ziga tegishli bo’lgan qismni ko’paytirish maqsadida 
bir-birlari bilan doimiy qarama-qarshilikda bo’ladilar. Shunday qilib, jamiyatda 
yangidan yaratilgan qiymat birinchi taqsimlash bosqichini va undan so’ng esa 
almashuv va iste’mol bosqichlarini bosib o’tadi. Takror ishlab chiqarish 

---

21 
jarayonining har bir ishtirokchisi o’ziga tegishli bo’lgan daromadni quyidagi ikki 
qismga bo’ladi: 

iste’mol fondi; 

jamg’arish fondi. 
Lekin bu bosqichga qadar taqsimlash jarayoniga davlat aralashib, soliqlar, 
qarzlar, sug’urta to’lovlari kabi iqtisodiy vositalardan foydalangan holda 
individual va jamoa daromadlaridan o’zining hissasini (o’ziga tegishli bo’lgan 
qismni) ajratib oladi. 
Qayd etish joizki, daromadlar qancha qismini olishning chegarasini 
aniqlashda jamiyat ishtirok etadi. U jamo-atchilik tashkilotlari, partiyalar va 
shunga o’xshashlar orqali, qonunchilik va ijroiya hokimiyatini shakllantirish yo’li 
bilan davlat faoliyatining chegarasini aniqlashga harakat qiladi. O‘z navbatida, 
davlat ham o’zining harakat doirasini (sohasini) kengaytirishga harakat qiladi. 
Uning funksiyalari qancha keng bo’lsa, jamiyat a’zolari daromadlarining shuncha 
katta summalariga davlat da’vogarlik qiladi. Shu munosabat bilan iste’mol 
proportsiyalari (nisbatlari) ham o’zgaradi. Masalan, agar davlat maorif, sog’liqni 
saqlash, ijtimoiy ta’minot xarajatlarining kattaroq qismini o’z zimmasiga olsa 
(bizning mamlaka-timizda aynan shunday), bu narsa ishchi kuchining bahosida 
va demak, mehnat haqining darajasida o’z aksini topadi. 
Bu jarayonda ijtimoiy iste’mol fondlarining hissasi qancha yuqori bo’lsa, 
shaxsiy 
iste’mol fondlarining hissasi shuncha past bo’lishi bilan 
xarakterlanadigan tendentsiyani tushunish juda muhimdir. Moliya nazariyasida 
takror ishlab chiqarish jarayonida davlat ishtirokining qiyosiy samaradorligi 
xususidagi bahslar hali-hamon to’xtaganicha yo’q. Har bir davlat uchun ma’lum 
bir davrda mamlakat aholisi (alohida shaxslar emas, balki aholining keng qatlami) 
qancha boy bo’lsa, davlatning o’zi ham shuncha boy bo’ladi, degan tushunchadan 
kelib chiqib, aniq tavsiyalar ishlab chiqmoq maqsadga muvofiq. Chunki 
daromadning yuqori darajasi yuqori iste’mol talabini, sog’lomlashib borayotgan 
iqtiso-diyotni vujudga keltiradi. Shunga mos ravishda soliqqa tortiladigan baza 
(asos) o’sadi va jamg’armalar hissasi oshadi. Jamg’armalar ssuda kapitalining 
asosini tashkil etib, o’z navbatida, ular kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga va 
ilmiy-texnika taraqqiyotiga o’z ijobiy ta’sirini ko’rsatadi. 
Hukumatlari soliqlar orqali shaxsiy daromad miqdorlarini chegaralab 
(cheklab) qo’ygan mamlakatlarda iqtisodiyot o’sish bazasi ham torayishi 
mumkin. Taqsimlash jarayoniga davlat aralashuvining balanslashtirilgan 
chegaralari buzilsa, butun takror ishlab chiqarish jarayoni ham buziladi (izdan 
chiqadi). Agar ijtimoiy portlashlarning oldini olish maqsadida davlat aholi 
kambag’al qatlam-larini qo’llab-quvvatlash bo’yicha qo’shimcha ravishda 
majbu-riyatlarni o’z zimmasiga olsa, bu holda vaziyat o’zgarishi mumkin. 

---

22 
Markazlashtirilgan rejali tizimni bozor mexanizmi bilan to’liq 
almashtirilganligi sharoitida eski taqsimlash tizimining saqlanib qolishi mumkin 
emas. Biroq yangi tizimni yaratishda iqtisodiyot tarmoqlari texnologiyala-rining 
holati, tarkibiy tuzilishi, raqobatbardoshlik va boshqa omillar inobatga olinishi 
kerak. Boshqa mamlakatlarning bu boradagi tizimidan ko’r-ko’rona nusxa olish 
noto’g’ri va bu o’zini oqlamaydi. 
Takror ishlab chiqarish jarayonining taqsimlanishini tahlil qilishni tanlab, 
kapitalning real harakatida faqat moddiy ishlab chiqarish sohasi bilan 
chegaralanish etarli emas. Bundan tashqari, kapitalning milliy chegaralarni tan 
olmasligini ham e’tirof etmoq lozim. Chunki bunga faqat birja va bank 
sohalarining o’ziga xos xususiyatlari emas, balki transmilliy korxonalarning keng 
rivojlanishi ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. 
Taqsimlash jarayonida moliyaning roli va o’rnini ko’rsatish uchun JIMning 
o’rniga YaIMdan foydalanish mumkin. Bunda har ikki ko’rsatkichlar o’zlarining 
afzalliklari va kamchiliklariga ega ekanligini e’tiborga olish lozim bo’ladi.
Masalan, YaIM tarkibiga mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan moddiy 
xarajatlar kiritilmaydi. Bir vaqtning o’zida esa, JIMning tarkibiga noishlab 
chiqarish xizmatlari kiritilmaydi, xolbuki, ularning salmog’i yuqori darajada 
taraqqiy etgan jamiyatlarda jamiyat xarajatlarining 1/3 qismini tashkil etishi 
mumkin. Biroq taqsimlashning ko’pqadamli ekanligi inobatga olinadigan bo’lsa, 
JIM ko’rsatkichi yuqoridagi maqsadlar uchun ma’lum bir afzalliklarga ega 
ekanligi ma’lum bo’ladi. Chunki u takror ishlab chiqarishning muhim sohasi 
bo’lgan moddiy ishlab chiqarish sohasini o’zida to’liqroq aks ettiradi. 
JIM quyidagi ikki asosiy qismdan iborat: 

mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan ishlab chiqarish vositalarining 
qiymati (mehnat qurollari va mehnat predmetlari); 

milliy daromad (ishchi kuchi va qo’shimcha mahsulotning qiymati). 
Ishlab chiqarishni tashkil etish uchun o’z mablag’lari etarli bo’lmagan 
sharoitda davlat subsidiyalaridan yoki bank kreditidan foydalanish mumkin. 
Ularning har ikkalasi ham moddiy ishlab chiqarish sohasidan chetda shakllanadi. 
JIMning qiymatidan sarflangan ishlab chiqarish vositalarini tiklashni 
(amortizatsiya ajratmalari, materiallar, xomashyo, yarim tayyor mahsulotlar sotib 
olish, yoqilg’i, elektroenergiyani xarid qilish ko’rinishlarida va h.k.) taqsimlash 
jarayonlariga kiritish mumkin emas. Bu tiklanish takror ishlab chiqarishning 
uzluksiz zarurligi bilan belgilanadi.
Agar moddiy ishlab chiqarish sohasini yagona tizim sifatida qabul qilinsa,
u holda keyingi qayta taqsimlash MDdan faqat soliqlarni to’lashga borib tugar 
edi. Biroq taqsimlashning real sohasida faqat davlat (soliq tizimi orqali) ishtirok 
etibgina qolmasdan, balki xizmat ko’rsatish sohasi, maorif, sog’liqni saqlash, 

---

23 
bank tizimi va h.k.lar ham qatnashadi. Davlat o’z daromadlarini shakllantirib,
ular hisobidan, xususan, byudjet sohasining xodimlariga ish haqi to’laydi. Byudjet 
tizimida ishlaydiganlar esa, o’z navbatida, Davlat byudjetining daromadlarini 
shakllan-tirishga yo’naltirilgan soliqlarni to’laydilar. Fuqarolar o’zlarining 
shaxsiy daromadlari hisobidan turli xizmatlarning haqini to’laydilar, sug’urta 
fondlariga ajratmalar (badallar) qiladilar, bank kreditidan foydalanganliklari 
uchun foizlarni qayta-radilar. Korxonalar turli xizmatlar ko’rsatish orqali topgan
daromadlari hisobidan ham soliqlar to’laydilarki, ular byudjet daromadlarini 
shakllantirishga yo’naltiriladi. Taqsimlashning tarkibiga kiruvchi barcha 
munosabatlar ham moliya bo’lavermaydi. Lekin taqsimlashning chegarasidan 
chetda moliya mavjud emas. 
JIMning ikkiga bo’linishi bilan xarakterlanadigan taqsimlashning birinchi 
bosqichidan so’ng ikkinchi bosqich boshlanadiki, unga muvofiq MD jamg’arish 
fondi va iste’mol fondiga bo’linadi. 
Jamg’arish fondi ikki qismdan iborat bo’lib, uning bir qismi takror ishlab 
chiqarishni kengaytirish va ikkinchi qismi esa zaxira(rezerv) fondlarini 
shakllantirishga mo’ljallangandir. Taqsimlashning bu bosqichida moliyaning 
ishtiroki iqtisodiyotga davlat 
investitsiyalarini kiritish, davlat rezervlarini 
shakllantirish va sug’urta fondlarini tashkil qilish orqali namoyon bo’ladi. Bunda 
tegishli fondlarni shakllantirish bosqichi bu bosqichdan oldinroq amalga 
oshiriladi. Lekin bu yerda tegishli navbatga rioya qilinmasligi ham mumkin. 
Chunki barcha daromad va xarajatlar yil boshida tasdiqlangan byudjet 
ko’rsatkichlari doirasida (chegarasida) amalga oshiriladi. Tarixiy taraq-qiyotning 
bugungi bosqichida deyarli barcha
mamlakatlarda byudjet qonun kuchiga ega 
bo’lib, bu narsa taqsimlash jarayonining qonuniyatlarini o’rganayotgan paytda 
daromad va xarajat-larning ketma-ketligiga e’tibor bermaslikka imkon beradi. 
Ko’pchilik hollarda amaliyotda daromadlar hali yig’ilmasdan oldin xarajatlarning
amalga oshirilishi sodir bo’ladi. Bunday vaziyatlarda, ya’ni daromad va 
xarajatlarning muddatlari bo’yicha paydo bo’layotgan nomuvofiqlikning oldini 
olish uchun (yoki shu muammoni hal etish uchun) davlat krediti mexanizmidan 
foydalanish mumkin. 
Jamg’arish fondi va iste’mol fondi o’rtasidagi nisbat vaqt jihatidan ham, 
takror ishlab chiqarish jarayonining alohida olingan subyektlari (davlat bilan ham 
birgalikda) o’rtasida ham juda alohidadir. Iste’molning darajasiga texnologiya 
holati, kommunikatsiyalar, davlat tuzilmasi, partiya va harakatlarning obro’si va 
boshqa shu kabi ko’plab omillar o’z ta’sirini ko’rsatadi. 
Jamg’arish fondi va iste’mol fondi o’rtasidagi nisbatlarning o’zgarishiga 
qarab qator xulosalar qilish mumkin. Masalan, iste’mol fondining etarli yuqori 
darajadasida noishlab chiqarish sektorida jamg’arishning hissasi ortadi (ya’ni, 

---

24 
shaxsiy jamg’armalar o’sadi). Agar MDda iste’molning nisbiy hissasi kamroq 
bo’lsa, korpo-rativ jamg’armalar o’sadi. Chunki yaratilgan MD yangidan 
yaratilgan qiymatdan boshqa narsa emasdir. Butun takror ishlab chiqarish 
jarayonining negizida o’ziga xos tovar bo’lgan ishchi kuchi yotadi. Tovar sifatida 
ishchi kuchi o’zini takror ishlab chiqarish xarajatlaridan ortiq bo’lgan qiymatni 
yaratish xususiyatiga egadir. Bu xususiyat ishlab chiqarishning boshqa tarkibiy 
qismlari bo’lgan mehnat qurollari va mehnat predmetlariga esa xos emas. 
O‘z navbatida, istemol fondi ham quyidagi ikki tarkibiy qismdan iborat: 

ijtimoiy iste’mol fondlari; 

shaxsiy iste’mol fondlari. 
Davlatlarda ijtimoiy va shaxsiy iste’mol fondlari o’rtasidagi nisbat 
hokimiyat tuzilmasiga, an’analarga va h.k.larga bog’liq. Yaqin o’tmishda
kommunistik yoki sotsialistik partiyalar hukmronlik qilgan mamlakatlarda
ijtimoiy iste’mol fondlari iste’mol fondlarining umumiy hajmida asosiy o’rinni 
egallagan. Chunki ijtimoiy iste’mol fondlari orqali davlat maorif, sog’liqni 
saqlash va ijtimoiy yordam ko’rsatish jarayonlarini moliyalashtirishni tashkil
etgan.
 
Ayni zamonda ham ijtimoiy hayotni demokratlashti-rish darajasi yuqori 
bo’lgan Shvetsiya, Norvegiyada yoki neftga boy Saudiya Arabistoni, Quvayt, 
Birlashgan Arab amirliklari, Bruney sultonligi kabi ayrim davlatlarda ham ijti-
moiy iste’mol fondlarining iste’mol fondlaridagi salmog’i katta. Bozor 
iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos yo’lini tanlagan O‘zbekiston Respublikasida 
ham aholining ijtimoiy himoyasiga iste’mol fondlarining katta qismi ajratilyapti.
Demak, yuqorida bayon etilgan mulohazalardan ko’rinib turibdiki, o’z 
zimmasiga juda katta ijtimoiy vazifalarni olgan davlatlarda iste’mol fondlarining 
umumiy hajmida ijtimoiy iste’mol fondlari asosiy o’rinni egallaydi. Chunki 
ijtimoiy iste’mol fondlari orqali davlat maorif, sog’liqni saqlash va ijtimoiy 
yordam ko’rsatish jarayonlarini moliyalashtirishni tashkil etadi. Ijtimoiy iste’mol 
fondlarining salmog’i boshqa mamlakatlarda ham nisbatan yuqori bo’lib, bu 
fondlar orqali boshqaruv xarajatlari, mudofaa, sanoat, qishloq xo’jaligi va 
h.k.larni moliya-lashtirish qo’llab-quvvatlanadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirish va 
ulardan foydalanishni
moliyaning ishtirokisiz
tasavvur etib bo’lmaydi. Boshqa 
iqtisodiy kategoriyalar bu jarayonda bevosita ishtirok etmaydi. Ammo bu holatni 
so’zma-so’z tushunish kerak emas. Chunki, masalan, buxgalteriya hisobi tizimi 
soliqlar va ajratmalarning hajmini aniqlashga sharoit yaratadi, baholar va amor-
tizatsiya ajratmalari tizimi esa foyda summasiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Biroq 
ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning bevosita 
jarayoniga faqat moliya xizmat qiladi. 

---

25 
Ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirish va ishlatish asosan Davlat byudjeti 
orqali amalga oshiriladi. Bu fondlarning bir qismi ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy 
ta’minot fondlarini shakllantirishga sarflanadi. Bozor iqtisodiyoti xos bo’lgan 
dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot 
fondlarini shakllantirishda o’zining to’lovlari bilan ish beruvchilar va yollanma 
mehnat xodimlari ham ishtirok etadilar. Oxirgi holda ijtimoiy iste’mol fondini 
shakllantirishga shaxsiy iste’mol fondining bir qismi yo’naltiriladi. Shaxsiy 
iste’mol fondining qolgan qismi quyidagi ikki qismga bo’linadi: 

shaxsiy jamg’arma fondlari; 

iste’mol fondlari. 
Shaxsiy iste’mol jamg’armasining aynan shu ikki qismi tovarlarni olish-
sotish bilan bog’liq operatsiyalarning to’laqonli faoliyat ko’rsatishi uchun tegishli 
sharoitni yaratadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’mol fondi va jamg’arish fondi o’rtasidagi 
nisbat hamda ularning hajmi davlatning rivojlanish sur’atini belgilab beruvchi 
muhim ko’rsatkichlar qatoriga kiradi. Agar davlat soliqlar ko’rinishida birlamchi 
daromadlarning katta qismini o’z ixtiyoriga olib qo’ysa, u shu bilan 
iqtisodiyotning rivojlanishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Bu yerda hamma narsa 
boshqaruv organi sifatida davlatning xususiyatiga borib taqaladi – uning 
xarajatlari ortiqcha (davlat apparati xarajatlarini moliyalashtirish to’g’risida gap 
ketayapti), samarasiz (iqtisodiyotga qilinadigan xarajatlar qismi) yoki nooqilona 
(ijtimoiy soha xarajatlari haddan ziyod qimmat bo’lib, ishchi kuchining takror 
ishlab chiqarilishini rag’batlantirmaydi) bo’lishi mumkin. 
Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, yaratilayotgan daromadlarning 30 foizdan 
ortiq qismi olib qo’yilayotgan davlatlarda ishlab chiqaruvchi va xizmat 
ko’rsatuvchilarda iqtisodiy o’sish uchun mablag’lar yetarli bo’lmay qolishi 
mumkin. Shunday holatlarda davlat ishchi kuchini takror ishlab chiqarish bilan 
bog’liq xarajatlarning bir qismini o’zi hisobidan amalga oshirishi taqozo etiladi. 
Soliqqa tortish darajasi yuqori bo’lgan sharoitda soliqni to’lashdan bosh tortish 
tendentsiyasi kuchayishi tufayli soliqlarni undirish xarajatlari ham ortadi.