Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

8.1-rasm.
N ukleotidlarning tuzilishi (a) va fosfodiefir bogkining
hosil bo‘Iishi (b)
Ichak shirasi tarkibida polinukleotidaza, nukleozidaza va fosfa- 
tazalar bo‘ ladi. Bu fermentlaming ta’sirida mononukleotid va nukleo- 
zidlarhosilbo‘ ladi. Ichakda mononukleotidlar nospetsifik fosfatazalar 
(nordon va ishqoriy) ta’sirida parchalanadi, mononukleotidlar 
nuk- leozid va fosfat kislotagacha parchalanadi va ular so‘riladi. 
Mononuk- leotidlar ham soTilishi mumkin, ulaming parchalanishi 
ichak shilliq qavat hujayralarida sodir bo‘ ladi. Asosan nukleozidlar 
soTiladi, shunday holda azot asoslarining m a’ Ium qismi organizmda 
nuklein kislotalarning sintezi uchun foydalaniladi. To‘qimalarda 
DNK gidro- lizini qator fermentlar am alga oshiradi:
1. 
Endonukleazalar 
DNK, 
RNK 
molekulasidagi 
ichki 
nukleotidlar 
orasidagi 
bogTami 
uzadi, 
nuklein 
kislotalar 
depolim erizatsiyasini vujudga keltirib oligonukleotidlar hosil qiladi;
2. 
Ekzonukleazalar DNK molekulasidagi oxirgi nukleotidlami 
ketma-ket ajratadi va ular DNK-azalar deb ham ataladi.
Gidrolitik nukleazalardan tashqari nuklein kislotalar parchalani- 
shini katalizlovchi fermentlar mavjuddir. Masalan, transferaza 
reaksiyasi yordamida. Ular bir mononukleotid ribozasi 5 ’-uglerod
О
240

---

atomidagi fosfat kislota qoldig‘ ini qo‘ shni mononukleotid 2 ’-ugIerod 
atomiga o‘tkazadi. Bu nukleotidlar oTtasidagi bogMarning uzilishi va 
bir mononukleotidni o‘ziga riboza 2 ’- va 3’-uglerod atomlar oTtasida 
fosfodiefir bog‘ i hosil bo‘ lishi bilan boradi. Hozirgi vaqtda DNK va 
RNKning parchalanishini katalizlovchi nukleazalar g ‘ruhi ochilgan.
Dezoksiribonukleaza I. DNK molekulasini bitta zanjiridagi 
dezoksiriboza 3 ’ -uglerod atomi va fosfat qoldig‘ i o‘rtasidagi 
ichki fosfodiefir bog‘ larning uzilishini katalizlaydi, natijada past 
m olekulali oligodezoksiribonukleotidlar hosil boUadi:
DNK+ (n-l)H ,0 
n-oligodezoksiribonukleotidlar 
Reaksiya mahsulotlari orasida, shuningdek, mono-vadinukleotidlar 
ham ochilgan. Oshqozon osti bezi DNKazasi bu fermentlaming 
vakili bo‘ lib hisoblanadi. Ulardan biri (DNK-aza 1) toza holatda 
ajratilgan, uning tarkibida 257 aminokislota qoldiqlarining ketma- 
ketligi aniqlangan. Ferment pH 6,8-8,0 da eng yuqori faolikka 
ega bo‘ lib, 2 valentli M g*2 va Mn*2ionlari bilan faollashadi va 
fermentativ reaksiyaning oxirgi mahsuloti boimish oligonukleotidlar 
ta’sirida ingibirlanadi.
Dezoksiribonukleaza 11. DNK ikkala zanjiridagi ju ft fosfodiefir 
bog‘ laming uzilishi natijasida yirik oligodezoksiribonukleotidlarni 
hosil qiladi. Ularning vakili boiib, taloqdan ajratilgan, m olekulyar 
og‘ irligi 38000D, 343 aminokislota qoldig‘ idan tarkib topgan DNK- 
aza II hisoblanadi. Bu DNK-aza tarkibida glyukozamin ochilgan. 
Bu ferment ham metall ionlari bilan faollanadi, anionlar tomonidan 
ingibirlanadi, pH 5,5 va 5,8 oraligida optimal.
Bu fermentlardan tashqari, yana (asosan, mikroorganizmlarda) 
ekzodezoksiribonukleazalar ochilgan, ular DNK molekulasidagi 
fosfodiefir bogiarni gidrolizlab, oxirgi 5’ -dezoksiribonukleotidlami 
ajratadi. Masalan, 
E.Coli
dan shunday to‘rtta ferment ajratilgan 
bo‘ lib, ular ekzodezoksiribonukleaza 1, II, III va IV deb belgilanadi.
Restriktazalar - nukleaza tipida ta’sir etuvchi fermentlar boiib, 
begona (asosan, faglam i) DNKning palindrom strukturaga ega 
molekuladagi aniq qism larining parchalanishini katalizlaydi. 
E.Coli 
dan 2 ta shunday restrikaza ajratilib, xususiyatlari o‘rganilgan va 
EcoRI va EcoRII deb belgilangan. Restriktazalar aniq spesifik ta’sir 
koisatadi, shuning uchun fag va viruslar DNKsidagi nukleotid 
qoldiqlari ketma-ketligini aniqlashda ulardan foydalaniladi. Bundan
241

---

tashqari, restriktazalarning bu xususiyati gen injeneriyasida 
DNKning m a’ lum fragmentlarini «kesish» va ularni bakterial DNK 
genomiga «kiritish »da (rekombinant DNKlarni olishda) am aliy 
jihatdan kowp qo‘ llanilmoqda. Natijada hujayraga unga avval xos 
bo‘ lm agan irsiy belgilar o‘tkaziladi. Ushbu tekshiruvlarning nazariy 
va am aliy qiym atini baholash qiyin.
RNKni gidrolitik parchalanishini katalizlovchi yaxshi o‘rganilgan 
fermentlardan biri - ribonukleaza I dir. U RNK molekulasi ichki 
fosfodiefir bog'larini gidrolizlaydi. Ko‘pincha hayvonlar oshqozon 
osti bezidan ajratilgan RNK-azalar 124 aminokislota qoldig’ idan 
tarkib topgan bo‘ lib, aminokislotalarning ketma-ket joylashishi bilan 
farqlanadi; ba’zi RNK-azalaming uchlamchi strukturasi aniqlangan.
N ogidrolitikyo‘ l bilan DNK va RNKning parchalanishini am alga 
oshiruvchi fermentlar sifatida polinukleotid-fosforilaza va DNK- 
glikozidazalaini ko rsatish mumkin. S.S. Debov laboratoriyasida mik- 
loblai polinukleotid-fosforilazasining fizik-kim yoviy xususiyatlari va 
biologik vazifasi batafsil o‘rganilgan. Fermentning ta’sir mexanizmi 
nukleotid qoldiqlarini RNKdan neorganik fosfatga o‘tkazilishidan 
iborat, bunda ribonukleotiddifosfat (RDF) hosil bo‘ ladi:
RNK + H3PO. - » (RNK)n + RDF
Fement 
in vivo
sharoitida hujayra RNKlarini, asosan mRNKni, 
nu leoziddifosfatlarga parchalab, hujayradagi noorganik fosfat miq- 
otini oshqarishdaqatnashadi. Polinukleotid-fosforilazaningyanabir 
muhim xususiyati