Тошкент давлат аграр университети

4 расм. Ишқаланиш назарияларининг туркуми. 

---

83 
1. Ишқаланишнинг механик назарияси
. Илк бор бу ишқаланиш 
назарияси 1699 йилда француз физиги Амонтон томонидан изоҳланган: унга 
асосан ишқаланиш кучи:
F =
f
N
,

(7) 
бу ерда 
f

– ишқаланиш коэффиценти;
N – нормал (тик йўналтирилган) юклама, Н. 
Француз физиги Ш.О.Кулон 1785 йили бу тенгликка юзалардаги 
адгезион (лотинча adhaesio – ѐпишиш сўзидан олинган) қадалиш ҳолатини 
ҳисобга олувчи ўзгармас йиғинди тавсия этган, шу боисдан: 
F = А + 
f
 
N,
(8) 
бу ерда А – ўзгармас йиғинди. 
Инглиз физиги Ф.Р.Боуден шиқаланиш кучи учун қўйидаги ифодани 
тавсия этган: 
F= F
K
1
+ F
n
= 
θ
 S
x
 + S
й
 ,
(9) 
бу ерда F
K
1
– металли бирикмаларнинг қирқишлик қаршилиги, Н; 
F
n
– кам қатиқликки эга металлни анча қаттиқроқ металл томонидан 
пластик сиқиб чиқариш қаршилиги, Н;
θ
– қирқиш урунма кучланиши, Па (1 Па = 1 Н/м
2
);
S
x
– ҳақиқий тўқнашиш юзаси, м
2 
;
S
й
–металлни сиқиб чиқарувчи йўлакнинг кўндаланг қирқим юзаси. 
2. Ишқаланишнинг молекуляр назарияси.
Рус физиги Б.В.Дерягин 
(1935 – 1941 й.й. – бу ерда ва кейинчалик кашф қилингач йил кўрсатилган) 
ишқаланишнинг молекуляр назариясини ривожлантириб қўйидаги назарияни 
тавсия этган: 
F = 
f
S
x 
( 
p
0 + 
p)
,
(10) 
бу ерда F – ишиқаланиш кучи;
f
– ишиқаланиш коэффициенти;
S
x
– ҳақиқий туқнашиш юзаси, м
2 
;
p
0
– молекуляр ўзаро таъсирнинг нисбий кучи, Па;
Р = N/
 S
x
– нисбий босим, Па. 
Бу халатда ишиқаланиш кучи молекуляр адгезия 
f 
S
x 
p
0 
ва босим
f
1
S
й
p = F /
N
ларга боғлиқ. 
Ишқалашниш жараѐни атомлар аро таъсир оқибатидир. Бу куч атомлар 
аро кучларни енгишида хизмат қилади ва бу ишқаланиш кучига тенг.