Тошкент давлат аграр университети

Технологик кирлар 
- детални куйишда ишлатилган тупроқ қолдиқлари, 
куйиндилар, ишқалаш ва емилтиришда ишлатилган пасталар, чанг, қиринди 
ва мой йўлларида колган қаттиқ жилвирлаш заррачалари ѐки детал сиртига 
ѐпишган жилвирлаш заррачалардан иборат. Жилвирлаш заррачалар, айниқса, 
алюминийдан ишланган деталларда кўп учрайди. Бундай кирлар чала 
тозаланса, детал ишқалаб мослаш даврида тез ейилади, шунингдек сиртларда 
тирналган жойлар пайдо бўлади. 
Қаттиқ технологик кирлар (микрокукун, шлак, қиринди) сирт билан 
кимѐвий боғлик бўлмайди, балки мой пардасига аралашган бўлиб, у билан 
бирга кетади. Мой ўтадиган йўлларда колган қириндилар ва детал сиртига 
ѐпишган жилвирлаш компонентлари мой қатлами билан чиқиб кетолмайди, 
уларни кетказиш учун суюқликни катта босим билан турли пуркаш ѐки узоқ 
вақт кавитацион (ултратовушли) таъсир этиш керак. Ишқалаб мослашда 
ишлатилган пасталарни кетказишда улардаги боғловчи моддалар ва 
жилвирлаш компонентлари хам бир йўла кетказиш тадбирларини куриш 
керак. Куйиндилар механик, кимѐвий усуллар ѐрдамида ѐки хар иккаласини 
аралаш қуллаб тозаланади. Детал сиртида технологик жараѐнларни 
бажаришга, яъни яроқли-яроқсизга ажратиш, тиклаш ва йиғишга халақит 
бермайдиган миқдорда кир қолган бўлса, бундай сирт тоза дейилади. Одатда 
қолдиқ кирлар миқдори билан фарқланадиган уч даражали тозалаш: 
макротозалаш, микротозалаш ва фаол тозалаш булади. 

---

53 
Макротозалаш 
- деталнинг асосий сиртидаги, яроқли-яроқсизга 
ажратишга ва механик ишлов беришга халақит берадиган кирларни кетказиш 
жараѐнидир. Бунда детал сирти узининг ғадир-будирлик даражасигача 
тозаланади. 
Микротозалаш
- сиртнинг микронотекисликларидаги кирни кетказиш. 
Микротозалаш деталларга сунгги ишлов беришда ва йиғишдан олдин мухим 
ахамиятга эга, чунки қушилма (жуфт ишлайдиган сиртлар)нинг иш муддати 
эришилган тозалик даражасига боғлик бўлади. 
Фаол тозалаш 
- металл сиртни фаол холатга келгунга қадар кислота 
билан дорилашдан иборат. Деталларни тиклашда тозалашнинг бу тури 
мустақил ахамиятга эга эмас, балки детални тикловчи қопламани галваник 
усулда қоплаш олдидан бажариладиган тайѐргарлик (ѐрдамчи) ишидир. 
Тозалаш даражасига қараб сиртларнинг қолдиқ кирларини назорат 
қилишнинг турли усуллари қулланилади. Сиртлар макроскопик тозаланганда 
вазний, артиш ва люминесцент усуллари, микроскопик хамда фаол 
тозалашда люминесцент ва сув билан хуллаш усуллари қулланилади. 
Тозалаш сифати баъзи холларда махсус эталонлар бўйича кўз билан кўриб 
назорат қилинади.