2- ma’ruza Oqsil strukturalari va xossalari. Murakkab oqsilar va ularning turlari. Nuklien kislotalar. Reja

9-rasm. Gemoglobin molekulasida gem va globinning bog‘lanishi. 
Bular oqsil bilan bog‘langan rangli gruppasi har xil organik birikmalar sinfiga kiradi 
va o‘z tarkibida turli metallar – temir, mis, magniy, molibden yoki rux tutadi.
Shuning uchun bunday oqsillar 
metalloproteidlar
deb ham ataladi. 
Xromoproteidlarga qon tarkibidagi gemoglobin misol bo‘lib, uning oqsili - globin 
"
gem
" deb nomlanuvchi prostetik gruppa bilan bog‘langan. Bu gruppa temir 
tutuvchi murakkab azotli birikmadir.
 
Nuklein kislotalar
- ko‘p sonli nukleotidlarning birikishidan hosil bo‘lgan 
makromolekula. U 1868 yilda shveysariyalik biolog olim Fridrix Misher tomonidan 
kashf etilgan. U qon elementi leykotsitlar yadrosidan fosforga boy noma’lum 
birikmani ajratib olib, unga 
nuklein
nomini beradi. Lekin uzoq yillar bu yangilik 
biolog olimlarni e’tiborini jalb qilmadi. 1891 yilda nemis olimi
Kossel 
bu 
moddalarni gidroliz qilib, ular uch xil komponentdan: 
purin
va 
primidinlar
qatoriga 
kiradigan geterotsiklik azotli asoslar, uglerod va fosfat kislotadan tashkil 
bo‘lganligini aniqladi Nuklein kislotalarga DNK (dezoksiribonuklein kislota) va 
RNK (ribonuklein kislota) molekulalari kiradi. Uning miqdori o‘simliklarda 
umumiy oqsil miqdorining 10 % dan oshmaydi. Masalan, oqsil ko‘p bo‘lgan

---

o‘simlik loviyada oddiy oqsil 20-30% bo‘lsa, murakkab oqsil 2-3 % ni tashkil etadi. 
Shunga qaramasdan, nuklein kislotalar shu organizmda sintezlanadigan oqsillarning 
aminokislota tarkibi va strukturasini belgiluvchi informatsiyani saqlaydi, hamda 
uning sintezini ta’minlaydi. 
Nuklein kislotalarning kimyoviy strukturasi birinchi marta 1929 yil 
Kossel
va 
1931 yilda 
Leven
tomonidan aniqlangan. Nuklein kislotalar mononukleotidlardan 
tashkil topgan. Nukleotidlar esa gidrolizlanganda (kislota, ishqor yoki ferment 
ta’sirida) bir molekula fosfat kislota ajratib nukleozidlarga aylanadi, nukleozid esa 
bir molekula pentoza (DNKda dezoksiriboza, RNKda riboza) va bir molekula azotli 
asosning birikmasidir.
nuklein kislotalar (polinukleotidlar) 
fosfat polinukliotidaza 
mononukleotidlar 
fosfat nukleotidaza 
N
3
RO
4
nukleozidlar 
pentoza 
fosfat nukleozidaza
azotli asos 
Nuklein kislotalar tarkibiga kiruvchi azotli asoslar ikki xil bo‘ladi: