Zokirjon saidboboyev

5. XIX asrning ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida
Turkistonda iqtisodiy hayot
0 ‘rta Osiyoni chor Rossiyasi istilo etgach, o‘lkani arzon xom 
ashyo manbai va rus sanoat mollari sotiladigan qulay bozorga 
aylantirishga harakat qildi. 0 ‘lkaning soliqlar miqdori ham yil sayin 
oshirib borilgan. Agar XIX asrning oxirida yer solig‘i 4 million 
so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, 1914 yilga kelib u 75 foizga ko‘paydi. 
Rossiyaning Turkistondan oladigan daromadi 300 foizga oshdi va
1916 yilga kelib 38329 ming so‘mni tashkil qildi.
Rossiya Turkistonni qisqa muddatda o‘z sanoati uchun xom 
ashyo manbaiga aylantirdi. Agar 1885 yilda paxta maydoni 41,4 
ming tanobni tashkil qilgan bo‘lsa, 1915 yilga kelib u 541,9 ming 
tanobga yetdi, ya’ni 13 barobarga o‘sdi.
Rus mustamlakachilari Turkistondan 1914-1916 yillar mobay- 
nida 59 million pud paxta, 8,5 million paxta yog‘i, 950 ming pud 
pilla, 2925 ming pud teri, 300 ming pud go'sht, 229 ming pud 
sovun, 447 ming pud baliq olib ketdilar.
XIX 
asrning oxirlarida o‘lkada sanoat ishlab chiqarishi asosan 
aholining maishiy ehtiyojlariga xizmat ko‘rsatuvchi mayda 
hunarmandchilikdan iborat edi. Sanoat ibtidoiy bosqichda edi.
XIX 
asrning ikkinchi yarmida Rossiyadan sanoat mahsu- 
lotlarining keltirilishi ortib borgan sari mahalliy hunarmandchilik 
ishlab chiqarishi inqirozga uchray boshladi.
0 ‘lka zabt etilgandan so‘ng mahalliy sanoatning rivojlanishi 
paxtani qayta ishlash bilan bevosita bog‘liq bo‘lib qoldi. 1880-1914 
yillar orasida qariyb 220 ta paxta tozalash zavodi qurildi. Bunday 
zavodlar Buxoro amirligi va Xiva xonligida ham barpo etilgan. 
Masalan, Buxoro amirligida 1905 yilda 9 ta, 1913 yilda esa 26 ta
159

---

paxta zavodi ishlab turgan. Xiva xonligida esa 1917 yil boshlarida 
36 ta paxta tozalash zavodi, 4 ta yog‘ va sovun ishlab chiqarish 
zavodlari bo‘lgan.
Rossiyani o‘lka bilan bog‘lagan temir yo‘llar ishga tushirilgach, 
rus va chet el kapitalining Turkistonga kirishi uchun katta 
imkoniyatlar ochildi. 0 ‘rta Osiyo (1880-1898 yillar), Toshkent- 
Orenburg (1901-1906 yillar) temir yo‘llari davlat xazinasi mablag‘i 
hisobiga, Farg‘ona (1911-1916 yillar), Buxoro (1914-1916 yillar), 
Yettisuv (1912-1917 yillar) temir yo‘llari esa hissadorlikjamiyatlari 
hisobiga qurildi.
XX 
asr boshlarida o‘lkaning sanoat jihatidan rivojlanishi 
Rossiyaga qaraganda ancha pastroq darajada edi. 1908 yilgi sanoat 
korxonalari ro‘yxati ma’lumotlariga qaraganda, bu yerda 378 ta 
sanoat korxonasi mavjud bo‘lib, u butun Rossiya imperiyasidagi 
barcha sanoat korxonalarining atigi 2 foizini tashkil etgan. Sanoat 
korxonalarining 60 foizi o‘lkaning yirik shaharlarida joylashgan.
Shu tariqa XIX asrning oxiri — XX asrning boshlarida 
Turkiston rayonlari o ‘zaro savdo aloqalariga kengroq jalb etila 
bordi. Xuddi shu davrda Turkistonda yagona ichki bozorning 
shakllanishi boshlandi. Bu jarayon Rossiya bilan iqtisodiy 
aloqalarning kengayishi, 0 ‘rta Osiyo temir yo‘lining qurilishi 
va A m udaryoda kema qatnovining rivojlanishini ancha 
tezlashtirdi. Shu bilan birga, chorizmning Turkistondagi savdo 
siyosati shuni ko‘rsatdiki, Turkiston o ‘lkasining savdo-sotiq 
ishlarida