O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakulteti Til nazariyasi va metodikasi kafedrasi Sobit Avezov, Tavakkal Choriyev

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
1. Maktabda tayyorlashda bolalarni o’qish va yozishga o’rgatish 
ahamiyati xususida gapiring. 
2. Maktabda o’qish va yozishga o’rgatishning qanday davrlarini 
bilasiz? 
3. Alifbogacha bo’lgan davr mashg’ulotlari qanday tarzda tashkil 
etiladi? 
4. Alifbo davri mashg’ulotlari tashkil etish yo’lari haqida 
gapiring. 
5. Alifbodan keyingi davr mashg’ulotlari qay tarzda tashkil 
etiladi? 
6. Analiz va sintiez tovush metodi asosida savodxonlikni 
takomillashtirishni misollar asosida tushuntiring. 
7. O’qishga o’rgatish va yozuv o’rgatishning metodik talablarini 
ayting. 
 
 

---

106
13-mavzu: Maktabgacha muassasalarda nutq 
o’stirish ishini tashkil etish 
Reja: 
1. Bog’chada to’g’ri nutq o’stirish ishining qulay sharoiti. 
2. Nutq o’stirish ishining gigienik sharoiti. 
3. Atrofdagi kishilar bilan munosabatni shakllantirish. 
4. Nutq o’stirish bo’yicha qo’llanmalar. 
Asosiy tayanch so’zlar: 
Maktabgacha muassasalar, gigienik talablar, atrofdagi kishilar,
ota-ona, kattalar, oshpaz, xizmatchi, tarbiyachi, musiqachi, shifokor, 
usuliy ishlar.
Mavzu
“Til va nutq o’stirish metodikasi fanining maqsad va vazifalari”.
Ma`ruza mashg`ulotning texnologik kartasi 
Dars bosqichlari va 
vaqti 
O'qituvchi 
Talaba 
1-boqich 
Kirish 
(5 daqiqa) 
1.Ma`ruza 
mashg'ulotning 
tashkiliy qismini amalga oshiradi, 
mavzu(Bog’chada 
to’g’ri 
nutq 
o’stirish ishining qulay sharoiti. 
Nutq o’stirish ishining gigienik 
sharoiti. Atrofdagi kishilar bilan 
munosabatni shakllantirish. 
Nutq 
o’stirish 
bo’yicha 
qo’llanmalar.), maqsadi, rejasini 
e'lon qiladi. 
1.Eshitadi, yozadi, javob beradi. 
. 
2-bosqich 
Asosiy bosqich
(70 daqiqa) 
1. 
Mavzu 
haqida 
tushuncha 
beriladi. (1-ilova) 
2. Mavzu yuzasidan misollar 
keltirib izohlanadi. (2-ilova) 
3.Aqliy hujum asosida ma’ruzada 
o’rganillgan nazariy bilimlarini 
savol – javob orqali aniqlaydi. (3-
ilova) 
1. Eshitadi, yozadi, 
2.Eshitadi, yozadi, javob beradi, 
bajaradi 
3. Savollarga javob beradi. 
4-bosqich 
Yakuniy bosqich 
(5 daqiqa) 
1.Talabalarni 
rag’batlantirish, 
baholarni e'lon qilish, uyga vazifa 
berish, 
mashg’ulotga 
yakun 
yasash. 
2. Adabiyotlar ro`yhatini beradi
1.Eshitadi, yozadi, bilib oladi. 
2. Eshitadi yozib oladi. 

---

107
Tilshunoslik bolalar nutqni kattalarga taqlid qilish yo’li bilan 
egallab olishlarini isbotlab berdi. Tarbiyachining nutqi ona tilini 
endigina o’rganayotgan bolalar uchun namuna va ularga ta'sir etish 
vositasidir. 
Bolalar 
hali 
tajribalari 
yo’qligi, 
nutqlari 
yaxshi 
rivojlanmaganligi sababli kattalar nutqidagi yaxshi jihatlarga ham 
yomon tomonlariga ham bir xilda taqlid qilaveradilar. 
Har bir yosh guruhdagi bolalar, o’z tarbiyachilari bilan
maishiy-xo’jalik, mehnat, o’yin faoliyatiida muloqotda bo’ladilar. 
Tarbiyachi bolalar o’yinini tashkil etadi, badiiy asarlarni o’qib beradi 
yoki hikoya qiladi. Mana shu jarayonda tarbiyachi nutqining yaxshi 
tomonlari ham, nuqsonlari ham yaqqol namoyon bo’ladi va bu
xususiyatlar tarbiyalanuvchilar nutqida o’z aksini topadi. Demak, 
tarbiyalanuvchilarining nutq xususiyatlari to’laligicha tarbiyachi nutqiga 
bog’liq. Doimo bolalarning diqqat markazida bo’lgan tarbiyachining 
nutqi bolalar uchun madaniy nutq namunasi hisoblanadi. Tarbiyachi 
tomonidan ifodali va mazmunli qilib o’qib berilgan yoki hikoya 
ko’ringan ertak bolalarda badiiy asarlarga qiziqish va muhabbatni 
tarbiyalaydi, so’zning sehrli (jozibali) kuchini his etishga o’rgatadi, asar 
mazmunining xotirada uzoq, saqlanishini ta'minlaydi, aksincha, xuddi 
shu hikoyani yoki ertakni quruq, mazmunsiz, tez tempda, past ovozda 
hikoya qilib berish bolalarni zeriktiradi, toliqtiradi, badiiy asarga 
bo’lgan 
muhabbatini, 
qiziqishini 
so’ndiradi, 
boladagi 
ruhiy 
jarayonlarning (xotira, hissiyot, diqqat, tafakkur va hokazolar) 
rivojlanishini chegaralab qo’yadi. 
To’g’ri nutq malakasi boshqa malakalar kabi bolalar bog’chasida 
shakllantiriladi. Oddiy tushunarli, obrazli, ifodali, mazmunli qilib aytib 
berilgan ertakdan, she'rdan, hikoyadan bola ko’ngli yashnaydi, huzur 
qiladi, estetik zavq oladi. Demak, tarbiyachining oddiy, tushunarli, 
obrazli, jonli, ifodali nutqi bolaga estetik tarbiya berishda asosiy vosita 
hisoblanadi. 
Tarbiyachida madaniy nutqning yo’qligi, ya'ni so’zlar tarkibidagi 
ba'zi tovushlarni noto’g’ri talaffuz etishi, so’z birikmalarini noto’g’ri 
tuzishi, so’zlarga noto’g’ri urg’u berishi, ularni mantiqsiz ishlatishi, 
nutqdi grammatik tomondan noto’g’ri shakllantirishi va hokazolar 
bolalar tomonidan qanday bo’lsa shundayligicha qabul qilinib, ularning 
shaxsiy nutqlariga aylanib qoladi. Natijada bunday nutq nuqsonlariga 
ega bo’lgan bolalar nutqiy muloqotga kirishganda, ularning nutqi 
atrofdagilarga tushunarsiz bo’lib qoladi, kelajakda esa maktab va 
boshqa uquv yurtlarida bilim olishda qiynaladilar. Demak, bolalarga 

---

108
aqliy, axloqiy tarbiya berishda ham tarbiyachining to’g’ri nutqi zaruriy 
vosita hisoblanar ekan.