Биогеография фанидан I курс 1 семестр 5140500 – “География ва иқтисодий билим асослари”учун

1. Burmali va burma gumbazli strukturali kutarilgan tog’lar. 
2. Tog’liklarda (tog’lararo platolar) 
3. Tog’lararo botiqlar. 
Burmali va kutarilgan gumbaz burmali strukturali tog’lar relyefi juda 
murakkab bo’lib, tektonik siniqlar bilan bir xil. Parchalangan maksimal nisbiy 
balandlikka ega relyef ampletula mavjudligi ta’riflanadi. Erozion parchalanish 
kuchli chuqur daralar mavjud. Katta mutloq balandlik muzlik relyefi keng 
tarqalishiga imkon beradi. Alp, Kavkaz, Tomir, Ximolay va boshqalar tizma 
tog’lar relyefi aynan shu burmali tipga mansub.
Tog’li o’lkalar tipidagi relyef bilan tebitning janubiy qismi Armaniston 
tog’ligi old Osiyoning bog’liqlari xarakterlanadi. Ba’zilari nisbatan yaqin geolig 
davr vulakanizmga uchragan tog’lararo platonlar dekudatsiya murfoksul 
turiga ega. Ko’ra va Kolxeda Surxon va Sherobov, Zarafshon, Farg’ona kabi 
tog’lararo botiqlar qalin egzogen jarayonlar mahsulotlari bilan to’lg’ozilgan. 
O’rta Dunay botig’i ko’l yotqizig’i bilan to’lqozilg’an. Bunday megarelyef 
materik ichki qismi geosinklinal mintaqalarining eng muhim tarkibiy qismi 
hisoblanadi. 

---

Alp burmali geosinklinal mintaqalar megorelyef tog’ oldi botiqlarda 
shakllangan yerik tekisliklar mavjudligi ham xarakterli xususiyatdir. 
Messopotamif, Hind – Gang, Kumo – kabi tog’ oldi tekisliklari – qo’shni 
platformalar chekkasida Arabiston, Hindiston, Rus platformalarining 
geosinklinal zonaga tektonik harakatlar natijasida kirib borganligi tufayli 
bukilmalar hosil bo’lgan va ular olib qolingan. Allovial, provizial mahsulotlar 
bilan to’lg’azilganligidan hosil bo’lgan. Shunday qilib depudatsiya jarayonlari 
kuchli bo’lgan. Tog’li strukturalaridan qalin qoplamlar chukindi yotqiziqli 
tekislik yonma – yon joylashgan. Alp burmalanishi materik yer po’stining ichki 
geosinklinallar megorelyefining eng harakterli xususiyatidir.
“Yashargan” (epiplatforma tog’lari) tog’li mintaqa megarelyefida – 
Ural, Markaziy Qozog’iston, Apalachi kabi qadimgi tog’lar bilan birga tektonik 
jixatdan faol 5-7 km li balandliklarga seysm qilig’I yoqadi. Ba’zi bir xolarda 
hozirgi zamon vudkanizm bilan ta’riflanadigan tog’li o’lkalar ham uchraydi. 
Bunday platforma zaminida paydo bo’lgan baland tog’larga – gersin 
burmalanish yoshidagi Tyanshan va Kunlun Sharqiy Sibirdagi Sayan (Kaledon 
burmalanishi) Baynal tog’li o’lkasi (Baykal – Doykembriy burmalanishi) 
Shimoliy sharqiy Sibr tog’lari va qoyali tog’lar (gersin va mezazoy strukturali) 
sharqiy Afrika tog’lari (tekimberiy strukturalari) kabi tog’li mintaqalarini 
ko’rsatish mumkin. Bunday tog’larning orografiyasi qadimgi tog’ burmalanish 
yer yo’nalishlariga to’g’ri kelmaydi, ammo tektonik faolligi bo’yicha 
strukturalaridan qolishmaydi. Tyanshan tog’ tuzilmasi kunlup tog’ tizmasi 
(gersin burmalanishi) sayan va Baykal tog’li o’lkasi (Karedon va Tokembriy) 
qoyali tog’lar tizimi (mezazoy va gersin) sharqiy Afrika tog’lari (Tokembriy 
struktruralari va boshqa tog’ tuzulmalari platforma zaminida hosil bo’lgan 
tog’lar jumlasini tashkil etadi). Shuni takidlash lozimgi bunday platforma 
zaminli tog’larda Alp burmalanishi natijasida tektonik deformatsiya 
ampletudasi exmdan 15 km gacha tashkil etadi. Umuman olganda “Yashargan” 
tog’li mintaqalarda asosan uchta tog’li mintaqa morfologik jihatdan yaqqol 
namoyon bo’ladi.
Sharqiy Afrika jonlangan tog’lari platforma o’rnida shakllangan 
janubda Zembeza daryosida shimolda Qizil dengizgacha shimolda chuzilgan. 
Sungan va xarakterdagi vulkanizm bilan izohlanadigan sharqiy Afrika tog’li 
mintaqasiga ba’zan suv bilan band rift botiqlari bilan palaxsali tog’lar borligiga 
o’z ifodasini topgan.
Markaziy Osiyo “Yashargan” tog’li mintaqasidan Tokimbrey 
mintaqasidan tortib so’ngi paleozoygacha yoshdagi tog’lar yasanib turibdi. 
Tyanshan 74, 39, m Pobeda (kunlup) ulug’ muzg’or 7713 m qorakurum (chogori 
8611 m) kabi yer sharining eng yuksak tog’ tizimlari ayniqsa shu hududda 

---

joylashga. Shimoliy Afrikaning Kordelera “Yashargan” tog’li mintaqasi ham 
materik chekkasidagi geosinklinalni tashkil etadi. Bryuks, Makkenizm qoyali 
tog’lar sharqiy Yevira Madriy tog’lari, yassi tog’lari va platformalarini o’rab 
turadi. Shimoliy Afrika “Yashargan” tog’lar mintaqasi, g’arbdan Alp tog’li 
geosinklinal zona bilan chegaralangan “Yashargan” Alpi tog’li mintaqani hosil 
bo’lish harakteri to’liq hal qilinmagan bo’lsada materik va okeaning megarelyef 
shakllarini tashkil qilish natijasida muayyan fikrlarni olg’a surish mumkin. Bu 
birinchi navbatda o’rtaliq okean tizmalaridagi relyef tizmalari bilan 
“Yashargan” tog’lar o’rtasidagi bog’liqlik. Chunonchi sharqiy Afrika relyeflari 
Aden qultig’i orqali arab hind o’rtalik okean tizmasi bilan tutashadiki, bu hol 
Charst va grabinlar hosil bo’lishi ancha yengil izohlab beradi. Chunki, Qizil 
dengiz, o’lik dengiz kabi reft zonasi tektonik siniqlarini ancha tushunarli 
izohlaydi. Materiklarning 35% maydoni suv ostida joylashgan bo’lib, shuning 
uchdan ikki qismi shimoliy yarim sharda, uchdan ikki qismi janubiy yarim 
sharga to’g’ri keladi. Okeanlar qancha katta bo’lsa materikning suv osti qismi 
shuncha kichik bo’ladi. Chunonchi, Tinch okeanida atigi 5% bo’lgani holda 
shimoliy muz okeanida materikning suv osti qismi 50 % ga yotadi. Materik 
platformalarining suv ostidagi relyefiga 90 % maydoni to’g’ri keladi. Shelf
kondinental tekisliklardir. Relyef tekis. O’rtacha suv ostiga tomon qiyaligi 1 
darajada 30 darajagacha. Dengiz sohilidan 200 m chuqurlikkacha bo’lgan shelf 
materik yon bag’ri bilan almashinadi. Bu chegara relyefdagi (brofkasini) deb 
yuritiladi. Shelf chegarasi 50-60 metrdan 200 m chuqurlikgacha joylashgan.
Materik yon bag’ri relyef tagidan boshlanadigan top palasa bo’lib 
o’rtacha yon bag’ir qiyaligi 5 % dan 7 %gacha ba’zan 15 % gacha qiyali tekislik 
holidagi materik yon bag’rida suv osti darajasi uchraydi. Ya’ni 2000 m gacha 
uzunligi 100 km gacha bo’lgan bu suv osti daralari yon bag’ri tik to’g’ri ba’zan 
tarmoqlangan. Materik yon bag’rining etagi ham qiya tekislik tarzida namoyon 
bo’lgan. Ba’zi uchastkalardan materikning suv ostiga chekkalari tiktonik 
chiziqlar bilan parchalangan. Buni borderlinlar deb yuritishadi. Gorest va 
grabonlar borligi borderlan relyefining harakterli belgisi okeanlarning ayrim 
uchastkalarida su osti ba’zan suvdan chiqib turgan baladliklar uchraydi. 
Kondenental tipli bunday yer po’stli mikroponental deyiladi. Yangi zillandiya, 
seyyshir orollari sayozligi mikrokantenentallariga tipik misol bo’la oladi.