Биогеография фанидан I курс 1 семестр 5140500 – “География ва иқтисодий билим асослари”учун

-ma’ruza. 
MAGMATIZM, ZILZILA VA RELYEFNING
SHAKLLANISHI
 
REJA: 
1.
Intruziv va effuziv magmatizm va u bilan bog’liq relyef shakllari.
2.
Vulkan tiplari va u bilan bog’liq relyef shakllari. 
3.
Zilzila – endogen relyef hosil qiluvchi omil tariqasida. 
4.
Turkiston tabiiy geografik o’lkasining o’rta dengiz-Alp- Ximolay 
geosinkinal mintaqasining bir qismi. 
5.
O’zbekiston hududini seysmik rayonlashtirish. Zilzila bashoratlash 
muammosi.
 
Geologiya kursida ta’kidlanganidek, yerning chuqur qismlarida chug’ 
xolatidagi suyuq massa – qaynoq aralashma – magma deb ataladi. Magma so’zi 
yunoncha bo’lib, quyuq yog’, hamir degan ma’noni anglatadi. Magmaning 
harorati kamida 770-800C 
0
bo’ladi. Magmaning yuqoriga ko’tarilib, kristallanib 
qotishi yoki yer yuzasiga chiqib qotishi jarayonlari magmatizm jarayonlar, 
aslida magmatizmning hususiyatlari bilan bog’liq. Geologiya geografiya 
fanlarida “magma” deganda yuqori bosim va haroratda hosil bo’lgan 
murakkab kimyoviy tarkibga ega bo’lgan alovsimon murakkab eritmalar 
yig’indisi tushuniladi. Bu eritmalar yana gaz va bug’ eritmalari bilan ham 
tuyungan bo’ladi. Shuning uchun ham u yerninbg chuqur qismlarida tinch tura 
olmaydi, doimo biror tomonga, ko’pincha bosim kamroq tomonga harakat 
qiladi. Murakkab tarkibli magma yer bag’rining istalgan joylarida qotsa, 
joylashsa, intruziv magmatizm deyiladi. Magma uchog’idan yuqoriga tomon 
harakat qilayotgandi uning ta’sir etuvchi bosimning kamayishi tufayli yer 
po’stlog’idaportlashlar 
hosil 
bo’ladi. 
Undagi 
gaz 
va 
uchuvchan 
komponentlarning bir qismi yerdagi yoriqlar, boshliqlarda harakat qilib, 
magmaning yuqoriga qarab harakat qilishga imkon tug’diradi. Demak, intruziv 
tanalar hosil bo’ladiki, bunday qattiq kristalli emirilishga bardoshli tapalar 
geologic vaqt o’tishi bilan uning ustidagi chukindi jinslar turli ekeogen 
jarayonlar natijasida emirilib, intruziyalar yer ustiga chiqib qoladi, yer ustida 
hozirgi relyefning o’ziga xos shakllari sifatida namoyon bo’ladi. Ta’kidlash 
lozimki, intruziv tapalarning shakllari magmaning yopishqoqlik darajasiga, yer 
po’stida o’rnashish mexanizmiga, atrofdagi jinslar strukturasiga va intruziyalar 
paydo bo’layotgan joining tektonik tuzilishiga bog’liq bo’ladi. Shu sabali 
intruziyalarning shakllari turlicha bo’ladi. Yerning hozirgi shakllari nuqtaiy 
nazaridan intruziyalarni morfologik tasniflash geomorfologlar uchun 

---

qiziqarlidir. Avvalo intruziyalarni atrof jinslar bilan bo’lgan munosabatiga 
asoslanib ikki guruhga.