Архегонийли ва гулли ўсимликлар бўйича амалий машғулотлар

 
Kerakli jihozlar: 
Gerbariylar, o‘simliklar aniqlagichi, 
rasmlar, jadvallar, preparatlar, mikroskop, lupa, 
pintset, preporoval nina va boshqalar. 
Nazariy tushuncha:
Bu bo‘lim vakillari poyasining 
bo‘g‘im va bo‘g‘im oraliqlariga bo‘linganligi bilan spora 
hosil qilib ko‘payuvchi o‘simliklardan farq qiladi. 
Bo‘g‘imlardan chiqqan barglar mayda, poyada to‘p-to‘p 
yoki halqasimon joylanishga ega bo‘lib, ko‘pincha 
reduktsiyalangan holda bo‘ladi. 

---

25 
Bu bo‘limning asosiy ajdodlari: Gieniyasimonlar - 
(Hyeniopsida), Ponabargsimonlar - (Sphenopnyllopsida), 
Qirqbo‘g‘imsimonlar - (Eqvisetopsida).
Birinchi va ikkinchi ajdod vakillari yo‘qolib ketgan, 
bizning davrimizgacha yetib kelgan emas. Ulardan faqat 
Qirqbo‘g‘imsimonlar ajdodiga oid, qirqbo‘g‘imnamolar 
qabilasining vakillarigina yetib kelgan.
Bu qabilaga kiruvchi o‘simliklar poyasining ichki 
tuzilishi bo‘shliqlardan iborat. Mayda barg shoxchalar 
bo‘g‘imlarda halqasimon bo‘lib joylashgan. Qabilaning 
faqat bitta Qirqbo‘g‘imdoshlar oilasi (Eqvisetaceae) va 
bitta qirqbo‘g‘im turkumi (Eqvicetum) bor. Bu turkum 
hozirgi davrda 30 dan ortiq turga ega. Markaziy Osiyo 
sharoitida 6 ta turi ma`lum. Shulardan eng keng 
tarqalgan turlardan biri dala qirqbo‘g‘imidir. 
Dala qirqbo‘g‘imi 
Dala qirqbo‘g‘imi (6-rasm) ko‘p yillik, ildizpoyali o‘t 
o‘simlik bo‘lib, u asosan botqoq, o‘tloq, daryo va ariq 
bo‘ylarida uchraydi. Poyasining balandligi 10-50 sm. 
Poyaning yer ostki qismi ildizpoyaga aylangan. Ildizpoya 
ham o‘z navbatida yer ustki qismi kabi bo‘g‘imlarga 
bo‘lingan. Ildizpoya bo‘g‘imlarida tuganak va mayda 
ildiz tutamlari hosil bo‘ladi. Tuganaklar zahira ozuqa 
moddalar saqlashga moslashgan. Ildizpoyadan o‘sib 
chiqqan yer ustki novdalar ikki xil: erta bahorgi va 
yozgi. Bu novdalar tashqi morfologik tuzilishi jihatidan 
bir-biridan alohida ajralib turadi.
Erta bahorgi novdalar qoramtir yoki qo‘ng‘ir rangda 
bo‘ladi. Bu novdalarning bo‘g‘imlarida shaklan o‘zgar-
gan bir-biri bilan qo‘shilib, naysimon qin hosil qilgan 
o‘tkir uchli mayda barglar bor. Novdalarning uchki 
qismlarida bir nechta sporofillardan (sporangiofor) 
tashkil topgan, shakli duksimon tuzilishga ega bo‘lgan 
sporali boshoqchalar vujudga keladi. Har bir sporofil 3 
qismdan – olti qirrali lappak, qisqa oyoqcha va uning 

---

26 
atrofida joylashgan 8-10 ta sporangiydan iborat. 
Sporangiylar ichida shakl jihatdan teng bo‘lgan elaterali 
sporalar hosil bo‘ladi. Sporalar elateralar yordamida 
tashqariga tarqaladi. Shuning bilan bahorgi novdalar 
quriydi. Bundan so‘ng, ildizpoyadan hosil bo‘lgan yozgi 
(vegetativ) novdalar ham o‘z navbatida bo‘g‘im va 
bo‘g‘im oraliqlariga bo‘lingan. Har bir bo‘g‘imda halqa-
simon tarzda joy olgan yon novdachalar bor. Bular ham 
o‘z navbatida bo‘g‘imlardan tashkil topgan. Bo‘g‘imlarda 
hosil bo‘lgan barglar mayda bo‘lib, ular deyarli xlorofil 
donachalarga ega emas. Shu tufayli assimilyatsiya 
jarayoni novda va yon novdachalarda amalga oshadi. 
Yozgi novdalar to kech kuzgacha saqlanib qoladi va kel-
gusi yilni yer ustki qismi uchun ozuqa moddalar 
to‘playdi.
Dala qirqbo‘g‘imi vegetativ va sporalar yordamida 
ko‘payadi. Vegetativ yo‘l bilan ko‘payganda ildizpoya va 
tuganaklar ishtirok etadi. Sporalar yordami bilan ko‘pa-
yishi otalik va onalik gametofitlari hosil bo‘lishi bilan 
boradi. Sporalar sirtdan bir-biridan farq qilmasa ham, 
lekin ular ichki tuzilishi – fiziologik jihatidan farq qiladi. 
Shuning uchun sporalar nam yerga tushgandan so‘ng, 
ba`zi birlari o‘sib otalik gametofit, boshqalari esa onalik 
gametofitlarini hosil qiladi. Lekin bu doimo saqlanib 
qoladigan farq bo‘lmay, tashqi muhit ta`sirida otalik 
gametofitlarida arxegoniylar, onalik gametofitlarida esa 
anteridiylar hosil bo‘lishi ham mumkin. Har ikkala 
gametofit tasmasimon uzun yoki qisqa bo‘laklarga 
bo‘lingan yashil ko‘rinishda bo‘ladi. Otalik gametofitlari 
onalik gametofitlariga nisbatan kichik. Ularda anteri-
diylar yuzaga kelib, ko‘p xivchinli spermatozoidlar 
yetiladi. Onalik gametofitida arxegoniylar rivojlanadi. 
Arxegoniy tuxum hujayrasini otalanishi natijasida 
zigota hosil bo‘lib, undan yangi qirqbo‘g‘im o‘simligi, 
ya`ni sporofit nasl o‘sib chiqadi. Otalanish suv 
yordamida rivojlanadi. 

---

27