Университети кимё – технология факультети

ГЛИЦИРРИЗИН КИСЛОТАСИНИНГ АЙРИМ БИОЛОГИК ФАОЛ 
ҲОСИЛАЛАРИ ВА УЛАРНИ ТИФ ТН БЎЙИЧА СИНФЛАШ
Асқаров И.Р., Исаев Ю.Т., Рустамов С.А., Расулова О. 
Андижон давлат университети 
[e-mail] 
Ўзбекистон флорасида кўплаб қимматли доривор ўсимликлар кенг 
тарқалган. Шундай ўсимликлардан бири силлиқ ширинмия (
Glycyrrhiza 
glabra L.
) ҳисобланади. Ушбу ўсимлик илдизи қадимдан халқ табобатидан 
фойдаланиб келинадиган табиий дори воситаси бўлиб, хозирги пайтда 
нафақат тиббиётда, балки фармацевтика, озиқ-овқат, енгил саноатда ва 
металлургияда ҳам қўлланилади. Ширинмия илдизи таркибида турли хил 
органик ва ноорганик моддалар аниқланган. Илдизнинг асосий биологик 
фаол компоненти тритерпен гликозид – глицирризин кислотаси (ГК) 
ҳисобланади. 
1990 йиллардан бошлаб мутахассисларнинг глицирризин кислотасига 
бўлган қизиқиши ортиб бормоқда. Ушбу кислота асосида биологик 
фаолликга эга бўлган гликопептидлар, амидлар ва тузлари олинган. ГК нинг 
сувли муҳитда ички молекуляр ва молекулалараро водород боғлар ҳисобига 
циклик тузилмалар ҳосил қила олиши аниқлангандан кейин бир қатор 
ностероид дори препаратлари ва бошқа биологик фаол моддаларнинг 
молекуляр комплекслари олинди. Комплекс таркибидаги препаратнинг 
эрувчанлигини ортиши, ёнаки таъсирларини камайиши ГК нинг ўзига хос 
тузилиши ва хоссаларига боғлиқ эканлигини кўрсатади. Юқоридаги каби 
хусусият ГК нинг моноаммонийли тузи (ГКМАТ) да ҳам мавжуд. Ушбу 
бирикмани ажратиб олиш ГК ни ажратиб олишдан осонроқ, ҳамда 
токсикологик кўрсаткичлари ҳам яхшироқ. 
Бир неча йиллик тадқиқотлар натижасида ГКМАТ бир қатор 
сульфаниламид 
препаратлар, 
мочевина, 
биурет, 
тиомочевина 
ва 
аминофеноллар билан молекуляр комплекслари олинди. Олинган 
комплекслардаги молекулалараро таъсирлашув табиати УБ-, ИҚ-

---

86
спектроскопия ва масс-спектрометрия методлари ёрдамида, комплекс ҳосил 
бўлиш жараёни Гиббс энергиясининг ўзгариши қийматлари асосида таҳлил 
қилинди. 
Олинган 
комплексларнинг 
фармко-токсикологик 
хусусиятлари 
ўрганилганда маълум бўлдики, комплекс таркибидаги препарат ёки биологик 
фаол модда соф ҳолатдагига қараганда заҳарлилиги сезиларли даражада 
камайган. Чунончи, ГКМАТ нинг тиомочевина билан олинган комплекси 10 
мг/мл концентрацияда 
Bacillus 
subtilus
вегетатив ҳужайраларининг 
ривожланишини тўхтатиши аниқланди. Таркибида мочевина тутувчи 
комплекс тажрибада буғдойнинг ўсиши ва ривожланишига ҳамда 
ҳосилдорлигига ижобий таъсир кўрсатиши аниқланди. Шунингдек, олинган 
комплекслар буғдойда учрайдиган 
Fusarium
туркумига мансуб патоген 
замбуруғларга қарши фаолликни кўрсатдики, бу улар жиҳатдан амалдаги 
фунгицидлардан қолишмайди. 
Жаҳон бозорида ширинмия илдизи, ГК ва унинг ҳосилаларига талаб 
ортиб бараётганини этиборга олиб ТИФ ТН бўйича ГК ва унинг 
ҳосилаларига кимёвий таркиби асосида тегишли товар кодлари бериш 
долзарб масалалардан биридир. Шунинг учун таркибида аминогуруҳ 
сақловчи ҳосилаларини кимёвий таркиби асосида синфланиб, улар учун 2938 
90 300 1
ҳалқаро товар коди ишлаб чиқилди ва божхона амалиётида қўллаш 
учун тавсия этилди.