Elektr toki. Elektr tokining mavjud bo'lishi shartlari Elektr tokining ta'sirlari

3. Tok kuchi va tok zichligi tushunchalari 
O'tkazgichning ko'ndalang kesim yuzi orqali o'tayotgan elektr tokini 
miqdor jihatidan tavsiflash uchun 
tok kuchi 
deb ataluvchi fizik kattalik kiritiladi va 
u quyidagicha ta'riflanadi. 
О 'tkazgichning ko'ndalang kesim yuzidan vaqt birligi 
ichida oqib o'tgan zaryad miqdoriga son jihatidan teng bo'lgan skalar kattalikka 
tok kuchi deyiladi. 
Bu ta'rifga ko'ra, Δt vaqt ichida o'tkazgichning ko'ndalang 
kesim yuzidan 
Aq 
zaryad o'tgan bo'lsa, tok kuchi 
(5.1) 
ga teng bo'ladi. XBS da tok kuchining birligi sifatida, fransuz 
fizigi 
Amper 
sharafiga, 
amper 
(A) qabul qilingan. Tok kuchining birligi — 
Amper 
asosiy fizik 
kattaliklar qatoriga kirib, 
bu bir
lik toklarning o'zaro magnit ta'siri asosida 
aniqlanadi. 
Keyingi 
mavzularimizda, 
ya'ni 
tokning 
magnit 
ta'sirini 
o'rganayotganimizda 
tok kuchi birligi ta'rifiga batafsilroq to'xtalib o'tami. 
Elektr zaryad hosilaviy kattalik bolib, uning birligi kulon (C) (5.1) ifodaga 
ko'ra quyidagicha ifodalanadi: 

---

(5.1) ifodadan o'tkazgichning ko'ndalang kesim yuzidan 1 s vaqt davomida 
1 С elektr zaryad oqib o'tsa, u holda tok kuchining qiymati 1 A ga teng bo'lishi 
kelib chiqadi. 1 С katta miqdordagi elektr zaryad bo'lganligi uchun 1 A ham katta 
miqdordagi tok kuchi hisoblanadi. Tok kuchining kichik qiymatlarini ifodalashda 
milliamper, mikroamper, nanoamper kabi birliklardan foydalaniladi: 1 mA= 10
-3
A, 
1 µА = 10
-6
A, 1 nA= 10
-9
A. Tok kuchi ampermetr yordamida o'lchanadi. 
Agar tok kuchining moduli va yo 'nalishi vaqt о 'tishi bilan о 'zgarmasa, 
bunday tok о'zgarmas elektr toki deyiladi. 
Tok kuchi musbat bo'lishi ham, manfiy 
bo'lishi ham mumkin. Uning ishorasi o'tkazgich bo'ylab olingan yo'nalishlarning 
qaysi biri musbat yo'nalish deb olinishiga bog'liq. Agar tokning yo'nalishi musbat 
yo'nalish bilan bir xil yo'nalgan bo'lsa, tok kuchi musbat, aks holda, tok kuchi 
manfiy ishorali bo'ladi. Elektr tokining musbat yo'nalishi sifatida musbat ishorali 
zaryadlarning harakat yo'nalishi qabul qilingan. Metall o'tkazgichlarda elektr tokini 
elektronlarning, ya'ni manfiy ishorali zaryadlarning tartibli harakati yuzaga 
keltiradi. Demak, elektronlarning harakat yo'nalishi, tokning yo'nalishiga qarama-
qarshi yo'nalgan bo'lar ekan. 
(5.1) ifodaga ko'ra tok kuchining nimalarga bog'liq ekanligini aniqlaylik. 
O'tkazgichning ko'ndalang kesim yuzi orqali vaqt birligi ichida oqib o'tayotgan 
zaryad miqdori qanchalik katta bo'lsa, tok kuchi ham shunchalik katta bo'ladi. 
Demak, tok kuchi uni hosil qilayotgan zarralarning zichligi (konsentratsiyasi) ga, 
zaryadlangan zarralarning tartibli harakat tezligiga va zaryad miqdoriga bog'liq. Bu 
bog'liqlikni aniqlash maqsadida o'tkazgichdan uzunligi Δl, ko'ndalang kesim yuzi S 
ga teng bo'lgan silindrni fikran ajratamiz (5.1- rasm). Agar o'tkazgich orqali 
konsentratsiyasi n bo'lgan q
0 
zaryad υ
0’r
o'rtacha tartibli harakat tezligi bilan 
harakatlanayotgan bo'lsa, zaryadlarning silindr ichida harakatlanish vaqti 
quyidagiga teng bo'ladi: 
(5.2) 

---

Ayni paytda silindr ko'ndalang kesim yuzidan Δ
t 
vaqt ichida oqib o'tgan 
zaryad miqdori
5.1- rasm. 
(5.3) 
ga teng bo'ladi. (5.2) va (5.3) ifodalarni (5.1) ifodaga qo'yib, tok kuchining 
quyidagi ifodasini hosil qilamiz: 
(5.4) 
Demak,