J jaloloy, A. Fattaxov, I. Axmedov, I. Xotamov, G. Xodjamuratoya, A. Azlarova, A. Shadmankulov, D. Jaloloya, D. Qosimov

R -narx
m in g s o ‘m
? 3
?1
?2
b
Q 3 Q l
Q 2
Q -so tish
m iqdori
(m in g ju ft)
4-rasm.
Kichik biznes subyekti talab miqdorining mikroiqtisodiy
modeli
Bu bilan biz, «narx»ni kichik biznes samarasini oshirishga ta ’sir 
etmaydigan omil deyishdan mutlaqo yiroqmiz. Chunki, «narx» omili 
ham iste’molchining xarid qilishida rol o ‘ynaydi.
Ehtiyojlarni qondirishda bir qancha omillar ta ’sir etishi mumkin. 
Ular insonlarda u yoki bu narsaga egalik qilishga xohish uyg‘otadi. 
Xohishlar jismoniy yoki psixologik shaklda bo‘lishi mumkin. Xohish 
asosida ehtiyoj paydo bo‘lib, insonni xarid qilishga undaydi. F. Kotier 
iste’molchining sotib olish uchun qaror qabul qilish jarayonini 5 ta 
bosqichga bo‘ladi. Bunda, inson ehtiyojini his qilgani ( 1-bosqich)dan 
so‘ng, 2 va 3-bosqichlarida korxonalar marketing kompleksini 
pozitsiyalashi natijasida iste’molchiga ta’sir o ‘tkazishi mumkin. Ya’ni 
axborot qidirayotgan xaridorga (2-bosqichda) o ‘z tovari haqida xabardor 
qilish, mavjud variantlarni baholash (3-bosqich)da tovarini boshqa 
muqobillardan ustunligi yaqqol namoyon qilinadi. Iste’molchilaming 
xarid qilish jarayoniga KB tom onidan ta’sir ko‘rsatish vositalarini 
qo‘llashi mumkin. Vosita sifatida turli omillardan foydalaniladi. Hayotda 
bir xil (standart) inson bo‘lmaganligidek ta ’sir kuchi bir xil bo'lgan 
vositalar ham iste’molchilarga turli darajada ta ’sir qiladi. KBning 
marketing axborotlari iste’molchilarni sotib olishga motivatsiyalovchi 
xarakterga ega. Iste’molchilar biror-bir tovami tanlashda ishonchini 
ko‘proq qozongan muqobiliga tayanadi. Ulaming ishonchlari aniq 
bilimlar, fikrlar yoki sayoz xulosalarga asoslanishi mumkin. Keyingi 2 
ta holatda hissiyotlar muhim roi o‘ynaydi va iste’molchilami nobarqaror

---

xulq-atvor kasb etishiga sababchi bo‘ladi. Talabni shakllanishida 
xaridorlarning munosabati muhim rol o'ynaydi.
Yuqorida keltirilganlar asosida, iste’molchi sotib olish uchun qaror 
qabul qilishida ko‘plab omillar ta’sir etadi deb, ayta olamiz. KB 
talabining mikroiqtisodiy modelida esa, «narx» asosiy ta’sir ko'rsatuvchi 
omil sifatida qabul qilingan. Buning natijasida boshqa, bir qancha omillar 
inobatga olinmagan. Demak, talab modeli — o‘ta sodda ko‘rinishga ega.
Iste’molchiga ta’sir etuvchi omillar boshqariladigan va boshqa- 
rilm aydigan guruhlarga b o ‘linadi. Boshqariladigan om illardan 
foydalangan holda, xaridorlarning ongiga ta’sir etish natijasida aynan 
shu tovarni xarid qilishga moyillikni iste’molchilarda shakllantiradi. 
Insonlarning ehtiyojlari — tashqi omillarga beriluvchan, ayniqsa, 
marketing kompleksining elementlariga ta’sirchan. Masalan: poyabzal 
ishlab chiqaruvchi kichik biznes subyekti (PIChKBS) ishlab chiqa- 
rayotgan mahsulotining narxini va tannarxini o'zgartirmagan holda, 
faqatgina poyabzalning ust qismiga yaltirashi yuqoriroq bo‘lgan 
materialni qo'llashi natijasida xaridorlami ko‘proq jalb etishi mumkin. 
Bunda, narx omili o'zgarmasa ham, talab hajmi oshadi. Ushbu holatda 
4 ning «product» elementiga o'zgartirish kiritilishining o ‘ziyoq, 
xaridorlarda ushbu tovarga bo'lgan qiziqishini kuchaytiradi. Bunday 
natija marketing samarasini ifodalaydi. Marketing samarasi bu- ishlab 
chiqaruvchi yoki sotuvchini marketing tadbirlarining natijasi bo‘lib, 
savdo hajmining o‘sishi, foyda, bozor ulushi kabi ko'rsatkichlarda 
0
‘lchanadi1. Demak, marketing tadbirlari natijasida umumiy foyda- 
dagi samarani va savdo hajmidagi samarani 
0
‘zgartirishi mumkin. 
Marketing samarasini, unga erishish uchun sarflangan mablag‘larga 
nisbati — marketing tadbirlarining iqtisodiy samaradorligini keltirib 
chiqaradi. Tadbirlarning foydani oshirishdagi samarasi quyidagicha 
topiladi (3-formula):