O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti V. Yu. Ahrorov

Tizimning ikkinchi tavsifi
– bu guruh a’zolarining hissiy tanlashining o‘zaro 
munosabatidir. 
Shunday qilib, talaba guruhida faqat bitta ijobiy tanlovga ega bo‘lishi 
mumkin, ammo agar ushbu tanlov o‘zaro munosabatda bo‘lsa, bu talaba bir nechta 
guruhdoshlar tomonidan ma’qullanishiga qaraganda guruhda ancha o‘zini ishonchli 
his qiladi, lekin u boshqalarga, ya’ni unga e’tiborsiz yoki undan ham yomoni, uni 
rad etayotganlarga e’tiborini qaratadi. Shuningdek, “yulduz” uchun ham nafaqat 
ko‘plab tanlanishlarga ega bo‘lishi, balki guruhdagi mavqeining barqarorligi va 
qulay holatini ta’minlash uchun o‘zaro munosabatlar muhim hisoblanadi. 
Sotsiometrik tizimning uchinchi tavsifi
– shaxslararo tanlanishlar barqaror 
bo‘lgan guruhlarning mavjudligi. 
Bunday mikroguruhlarning mavjudligi yoki mavjud emasligini nafaqat tahlil 
qilish, balki ular o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish, ular qanday printsip asosida 
amalga oshishini tushunish muhimdir. Bu guruhning ajralib qolgan va ajratilgan
a’zolari qaysi guruhlarga yo‘naltirilganligi, turli guruhdagi odamlar ushbu 
guruhlarga qanday munosabatda bo‘lishlari muhimdir. Guruhda paydo bo‘lgan 
108

---

kichik uyushmalar o‘zlarining ichki tuzilishi va birlashmasida juda farq qilishi 
mumkin yoki ularning ichida bir-birini rad etadigan a’zolari bo‘lishi yoki 
bo‘lmasligi mumkin, bu ham guruhning umumiy xususiyatlari uchun muhimdir. 
Tizimning to‘rtinchi tavsifi
– bu guruhdagi rad etishlar tizimi. 
Sotsiometrik matritsa guruhdagi rad etishlar qanday taqsimlanganligini 
tushunishga imkon beradi. Masalan, guruhda deyarli butun guruh yoqtirmaydigan 
“yoqimsizlar” bo‘lishi mumkin, yoki, aksincha, deyarli barchasi rad etilishi 
mumkin, ammo hech kim imtiyozlardan ustun kelmaydi. Sotsiometrik tuzilma 
haqida fikr yuritganda guruh a’zosining sotsiometrik statusi ancha mustahkam 
ekanligini ta’kidlash kerak. Bu nafaqat ushbu muayyan guruhda qolishga moyildir, 
balki ko‘pincha bir kishi bilan boshqa guruhga “o‘tadi”. Buning izohi juda oddiy. 
Mavqe guruh toifasiga kiradi va guruhdan tashqarida bo‘lmasa ham odam doimiy 
mavqei bilan unga berilgan rollarni o‘ynashga odatlanib qoladi. Boshqalarning 
so‘zlariga va xatti-harakatlariga odatiy munosabat shakllari xatti-harakatlarda 
ko‘rinadi. Mimikasi, pozalari va boshqa noverbal reaksiyalari ham ma’lum bir rolga 
“moslashadi”. Boshqa guruhga o‘tishda kishi odatiy rollarni o‘ynashni davom 
ettiradi yoki hech bo‘lmaganda uning roli ongsiz xatti-harakatlar elementlari 
tomonidan beriladi. Guruh a’zolari taklif qilayotgan tasvirni ko‘radilar va yangi 
kelgan bilan birga harakatni davom ettiradilar.