Ishlab chiqarish iktisodiyoti I

3.3. Korxona qimmatbaho qog‘ozlar bozorida 
Bozor 
iqtisodiyoti 
sharoitlarida 
korxona 
sarmoyalarning 
to‘plashning an’anaviy shakllari foydaning bir qismi, amortizatsiya 
jamg‘armasi bilan bir qatorda fond bozori, ya’ni qimmatbaho 
qog‘ozlar bozorining omillari ham kuchga kiradi. Bunga nizomiy 
jamg‘armasi qismlarga bo‘lingan va korxona aksiyalar va ob-
ligatsiyalar shaklidagi qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish imkoniyatiga 
ega bo‘ladigan hissadorlik jamiyati kabi korxonaning shunday tash-
kiliy – huquqiy shakli ham moyil qiladi. 
Korxona manfaatlarini nuqtai nazaridan qimmatbaho qog‘ozlar 
chiqarish (emmisiya) – kapitalni akkumulyatsiya qilishning muhim 
richagi (vositasi)dir. Korxona emitent sifatida chiqishi, ya’ni aksiya-
lar, obligatsiyalar, veksellar chiqarishi mumkin bo‘lganidek, u xuddi 
shuningdek investor bo‘lishi o‘zining mablag‘larini boshqa korxon-

---

50 
alarning qimmatbaxo qog‘ozlariga kiritishi va boshqa emitentlarning 
qimmatbaho qog‘ozlariga egalik qilib, dividendlar (daromadlar) ol-
ishi mumkin. 
Mablag‘larini boshqa korxonalarning yoki tijorat banklarining 
bo‘lganidek davlat banklarining ham qimmatbaho qog‘ozlarga 
Mablag‘larini kiritar ekan. Korxona bu bilan investitsiyalar portfelini 
shakllantiradi. U quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
• korxona mo‘’tadil daromaddan manfaatdor bo‘lganida kon-
servativ; 
• korxona yuqori daromad olishga va o‘z kapitalini yo‘qotishning 
katta tavakkali bilan kapitali o‘stirishga mo‘ljal olganda agressiv-
tajavvuskor bo‘lishi mumkin. 
Korxona investor mablag‘larini qimmatbaho qog‘ozlarga qo‘yar 
ekan: 
• qo‘yilmalarning xavsizligini ta’minlash; 
• qo‘yilmalarning daromad keltirishi; 
• kapitalining o‘sishi maqsadlarini ko‘zlaydi. 
Bu maqsadlar o‘rtasida qarama-qarshiliklar mavjud, chunki 
qo‘yilmalar xavfsizligi, foyda, daromadlilik bilan bo‘lganidek, xuddi 
shuningdek kapitalining o‘sishi bilan ham ziddir, ularni bir-biri bilan 
qo‘shib bo‘lmaydi. Kompromisga erishish uchun qo‘yilmalarni di-
versifikatsiyalash, ya’ni kapitalni barcha kompaniyalarning ko‘plab 
qimmatbaho qog‘ozlari o‘rtasida taqsimlash kerak. 
Korxonaning investitsiya portfeli quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
• 
diversifikatsiyalangan
bo‘lishi mumkin, bunda qimmatbaho 
qog‘ozlarning har bir turiga hamma qo‘yilmalarning umumiy 
qiymatining 10 foizi kiritilgan bo‘ladi va bu raqam 5 foiz gacha pa-
sayishi mumkin; 
• 
kuchsiz diversifikatsiyalangan
bo‘lishi mumkin, bunda foiz 10 
dan oshiq bo‘ladi, u qancha baland bo‘lsa, diversifikatsiya shuncha-
lik kuchsiz bo‘ladi. 
Masalan, korxona o‘z invistitsiya portfelini shunday taqsimlaydi: 
15 foizini yetkazib oluvchi korxonalarning aksiyalariga; 20 foizi 
neftni qayta ishlovchi kompaniyalarning aksiyalariga; 17 foizi neftni 
transportirovka qilish va sotish bilan shug‘ullanuvchi korxonalarning 
aksiyalariga; 13 foizi neft mahsulotlari asosidagi kimyoviy 
mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarning aksiyalariga. 
Bu 
korxonalarning 
hammasi 
yagona 
texnologik 
siklga 

---

51 
bog‘langan. Bunday investitsiyalar portfelining shakllanishi yoki in-
vestitsiyalar portfelining bunday shakllanishi muvaffaqiyatli deb 
hisoblash mumkinmi? Yo‘q deb hisoblash haqiqatga yaqinroq 
bo‘lardi. Har bir konkret korxonaga yuqori foizda qo‘yilma kiritilga-
nidan tashqari mablag‘lar yagona texngologik sikl tashkil qiluvchi 
korxonalarga ham kiritilgan. Bunday qo‘yilmalarning yagona 
oqlovchi, shundaki, ular xom-ashyo mo‘ljal qilinganligidir, bu 
majmuaning mahsulotlarga esa talab favqulodda katta. 
Qimmatbaho qog‘ozlarga qo‘yilmalar (moliyaviy investitsiyalar) 
yetarli darajada tavakkalchilik, shuning uchun qo‘llanmalarning 
daromadligini oshirish yoki oxirgi mablag‘larni ham umuman 
yo‘qotib qo‘ymaslik uchun fond bozori kon’yunkturasini muntazam 
ravishda kuzatib borish kerak. 
Fond bozori kon’yukturasini kuzatib berishni korxona o‘zi mus-
taqil yoki trosit kompaniyalari deb ataluvchi alohida, kompaniyalar 
yordamida amalga oshirishi mumkin.