Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

 
9.4. Rentabellik va uning turlari 
Sanoat 
korxonalarining 
muhim 
moliyaviy 
ko`rsatkichlaridan 
biri 
rentabellikdir. Ishlab chiqarish rentabelligi korxona (firma) ishi samaradorligini 
umumlashtiruvchi ko`rsatkichlardan biridir. U korxonaning daromad olish 
darajisini ifodalaydi. 
Rentabellik nazariyasida uning bir qancha turlari mavjud bo`lib, ularga 
jumlasiga quyidagilar kiradi: 
✓
sotish rentabelligi; 
✓
asosiy faoliyat rentabelligi; 
✓
xususiy kapital rentabelligi; 
✓
asosiy kapital (fondlar) rentabelligi; 
✓
permanent kapital rentabelligi; 
✓
aylanma kapital rentabelligi; 
✓
qarzga olingan kapital rentabelligi; 
✓
real asosiy kapital rentabelligi; 
✓
investirlashgan kapital samaradorligi. 

---

136 
1. Sotish rentabelligi deganda har bir sotilgan mahsulot summasiga qancha 
xarajat qilinganlik darajasi tushuniladi. Demak, bu ko`rsatkich sotilgan mahsulot 
qiymati bilan ana shu mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni 
taqqoslash asosida yuzaga keladi. Bunday koeffitsient baholash siyosatidagi 
o`zgarishlarni va sotilgan mahsulot tannarxini nazorat qilish bo`yicha korxonaning 
qobiliyatini tavsiflaydi. 
Sotish rentabelligini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: 
mahsulot
sotilgan
haqiqiy
tannarxi
mahsulot
sotilgan
R
s
=
2. Asosiy faoliyat rentabelligi – bu ishlab chiqarishning foydaliligi, 
natijaliligidir. Bu ko`rsatkich ishlab chiqarish samaradorligini tavsiflaydi va 
quyidagicha ifodalanadi: 
tannarxi)
chiqarish
(ishlab
i
xarajatlar
chiqarish
ishlab
mahsulotni
foyda 
olingan
sotishdan
mahsulotni
R
a
=
3. Xususiy kapitalning rentabelligi – bu korxona (firma), tarmoq xususiy 
kapitalining foydaliligi va natijaliligi. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
qiymati
o`rtacha
ning
xarajatlar
xususiy
oyda
f
sof
R
xk
=
Bunday koeffitsient xususiy kapitaldan foydalanish darajasini, ya`ni korxona 
tomonidan xususiy kapitalning o`rtacha qiymatiga qancha sof foyda olinganligini 
ko`rsatadi. 
4. Asosiy kapital (fondlar) rentabelligi – bu asosiy fondlar va boshqa 
oborotdan tashqari aktivlarning foydaliligi. U quyidagicha aniqlanadi: 
qiymati
ng
aktivlarni
muddatli
ko`p
foyda
sof
R
ak
=
5. Permanent kapital rentabelligi – bu permanent kapitalning foydaliligi, 
natijaliligidir. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
qiymati
rtacha
o
g
kapitalnin
permanent
foyda
sof
R
p
`
=

---

137 
6. Aylanma kapitalning rentabelligi – bu aylanma kapitalning foydaliligi, 
natijaliligi. U har bir so`mli aylanma kapitaldan qanchalik foyda olish 
mumkinligini ko`rsatadi. Uni quyidagi formula asosida aniqlash mumkin: 
qiymati
rtacha
o
g
kapitalnin
aylanma
foyda
sof
R
k
ayl
`
.
=
5.
Qarzga olingan kapitalning rentabelligi – bu qarzga olingan 
kapitalning foydaliligi, unumliligi. U quyidagicha aniqlanadi: 
qiymati
rtacha
o
g
kapitalnin
 
olingan
qarzga
foyda
sof
R
k
`
=
Bu koeffitsient har bir so`mli qarzga olingan kapital qancha foyda 
keltirganligini ifodalaydi. 
8. Real asosiy kapitalning rentabelligi uning foydaliligini ifodalaydi va har 
bir so`mli real asosiy kapital qancha so`m foyda keltirganligini ko`rsatadi. U 
quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
kapital
asosiy
real
foyda
sof
R
rk
=
9. Investirlangan kapital rentabelligi – bu investitsiya mablag`larining 
natijaliligi, foydaliligi. Bu ko`rsatkich investitsiya tufayli olingan mablag`larning 
qanchalik samara berishini ifodalaydi va quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
kapital
qarzli
muddatli
uzoq
K
kapital
xususiy
summasi
foizlar
to`langan
K
foyda
ng
soliqlarni
R
ik
=
Rentabellik darajasi ko`rsatkichining yuqori bo`lishi korxona (firma) 
ixtiyoridagi asosiy va aylanma fondlardan oqilona foydalanilayotganini va korxona 
(firma)ning ma`lum miqdorda foyda (daromad) olayotganligini ko`rsatadi. 
Rentabellik darajasini ko`tarish uchun sanoatning barcha tarmoqlari va 
korxonalari sotilgan mahsulot hajmini oshirishga, uni ishlab chiqarish uchun 
sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirishga, ishlab chiqarilgan mahsulot sifatini 
oshirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishlari zarur.