Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

partiyasi aniq olingan naxrlar bo`yicha baholanishini bildiradi. Bu usul xo`jalik 
amaliyotida LIFO usuli deb ataladi. 
Aylanma aktivlar uzoq muddatli aktivlardan farq qilib, ishlab chiqarish 
jarayonida bir marta qatnashadi va yaratilgan mahsulotga o`z qiymatini to`la 
o`tkazadi, shakli o`zgaradi. 
Aylanma aktivlar aylanish jarayonida uch bosqichni bosib o`tadi: pul, ishlab 
chiqarish va tovarlarni sotish bilan bog`liq bosqichlar. 
Aylanishning birinchi bosqichida ishlab chiqarish vositalari sotib olinadi (P-
T(i/v)). Korxonalarning ajratilgan pul fondlari ishlab chiqarishning ashyoviy 
omiliga aylanadi. Birinchi bosqichning xususiyati shundaki, bu bosqichda ba`zi 
korxonalar o`z mablag`lari yetarli bo`lmagan hollarda qarzga bank kreditini 
oborotga jalb qilishlari mumkin. 

---

215 
14.3. Subyekt aktivlarining shakllanishi, baholash va ularni boshqarish. 
Xarajatlarni va daromadlarni boshqarishni optimallashtirish 
Korxona o`z daromadini mahsulot sotishdan oladi. Bunda turli mahsulotlarni 
hissasi turlicha. Bu bozorga (qaysi narx bilan qancha sotish mumkin) va 
xarajatlarga (qancha xarajat qilib qancha ishlab chiqarish mumkin) bog`liq. 
Foyda bu daromad va xarajat o`rtasidagi farqdir. Korxonani foydasi 
mahsulotni butun assortimentidan keladigan daromadga bog`liq. 
«Xarajatlarni boshqarish» nima degani? Bozor iqtisodiyoti sharoitida 
korxona oldidagi asosiy masala bu foyda olishdir. 
FOYDA (ZARAR) = DAROMAD – XARAJAT 
Demak, bundan ko`rinib turibdiki jami xo`jalik yurituvchi korxonalar foyda 
olishni ikki xil yo`l bilan oshirishlari mumkin, ular: 
➢
daromadni ko`paytirish; 
➢
xarajatni kamaytirish; 
Xarajatlarni boshqarish yuqoridagi foyda olish mexanizminining xarajatlar 
qismiga katta e`tibor qaratadi va quyidagilarga javob beradi: 
➢
qaysi mahsulotni ishlab chiqarish (to`xtatish) kerak? 
➢
Mahsulotga qanday narx qo`yish kerak? 
➢
Qanaqa hajmda ishlab chiqarish kerak? 
➢
Ishlab chiqarish texnologiyasini o`zgartirish lozimmi yo`qmi? 
➢
Kerakli asbob-uskunalarni sotib olish kerakmi yoki o`zida ishlab chiqarsa 
afzalmi? 
Ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbatan uchta asosiy xarajat elementini 
ajratish mumkin: 
1. To`g`ri material xarajatlari 
2. To`g`ri mehnat xarajatlari
3. Ustama ishlab chiqarish xarajatlari 

---

216