O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

Komitentning komissioner bilan munosabati
muammosi (principal-agent 
problem) shundaki, komissioner ko‘pincha komitent agar komissioner bilgan barcha 
bilimlarga egalik qilganida qabul qilgan qarorlaridan va o‘zi mustaqil qabul qilishi 
mumkin bo‘lgan qarorlaridan farqlanuvchi qaror-larni qabul qiladi. Buning 
natijasida komissionerlar va komitent-larning manfaatlari o‘rtasida ko‘pincha 
ziddiyatlar kelib chiqadi. Nostan-dart (noandozaviy) vaziyatlarda komissionerlar, 
hattoki, o‘zlarining komi-tentlari manfaatlariga qaramasdan harakat qilishlari 
mumkin. Bunday holat, masalan, fond brokeri «sutdan yog‘ olish» deb nomlanadigan 
ish bilan shug‘ullansa, ya’ni mijozga hech qanday foyda olib kelmaydigan, lekin 
brokerning komission summasini oshiradigan ko‘psonli bitimlarni mijozning 
hisobidan amalga oshirganida kelib chiqadi.
Buning yanada tushunarli bo‘lishi uchun e’tiboringizni quyidagi “qo‘lbola”, 
“jaydari” o‘zbekona misolga qaratmoqchimiz: ma’lumki, ko‘pka-riga (uloqqa) 
yaraydigan kuchli otga hamma chavandoz ham ega bo‘lavermaydi. Xuddi 
shuningdek, shunday kuchli otga ega bo‘lganlarning hammasi ham chavandoz 
bo‘lmasligi mumkin. Bunday sharoitda otning egasi o‘z otini kuchli chavandozga 
“chopish uchun” taqdim etishi, tabiiy. Shunga o‘xshash, chavan-dozning ham 
o‘zganing kuchli otidan ko‘pkari (uloq) davomida “chopishidan” o‘zga chorasi 
qolmaydi. Shu munosabat bilan, ko‘pkari (uloq)da qo‘lga kiritilgan yutuq (solim)lar 
chavandoz va otning egasi o‘rtasida, odatda, qanday taqsimlanishini bilasizmi? Hech 
joyda yozma ravishda qayd etilgan bo‘lishiga qaramasdan, azal-azaldan, bu narsa 
(yutuq)ni taqsimlashda quyi-dagiga rioya qilinadi: pulli yutuqlar – chavandozniki, 
natural ko‘rinishdagi yutuqlar (uloq, gilam, tuya, ho‘kiz, mashina va h.k.lar) esa – 
otning egasiniki. Bunday sharoitda chavandoz bilan otning egasi o‘rtasidagi 
102
“Stimul” va “rag‘bat” hamda “stimullashtirish” va “rag‘batlantirish”ning turlicha ekanligini tasdiqlovchi 
misollardan yana biri. 

---

359 
munosabatlarning qanchalik uzoq vaqt davom etishi yoki uning doimiy xarakterga 
ega bo‘lishi, boshqa sharoitlar teng bo‘lgan taqdirda, chavandozning xolisona xatti-
harakatiga bog‘liq. Agar chavandoz har safar ko‘pkari (uloq)da o‘zaro manfaatlar 
mushtarakligiga intilib harakat qilsa – nur ustiga, a’lo nur – o‘zaro munosabatlar 
davom etadi. Aksincha, ko‘pkari (uloq) davomida solim pulli e’lon qilinganda har 
safar o‘zini o‘tga ursa-yu, natural ko‘rinishdagi solim e’lon qilinganda esa – 
to‘dadan chetga chiqib, oddiy tamoshabinga aylanib, ayyorlik qilsa – o‘sha zahotiyoq 
yoki navbatdagi ko‘pkari (uloq)da kuchli otdan umid qilmasa ham bo‘laveradi. 
Chunki bu yerda otning egasi va chavandoz manfaatlari o‘rtasida ziddiyatning kelib 
chiqqanligi shuni taqozo etadi. 
Agar moliyaviy tizim to‘g‘ri faoliyat ko‘rsatsa, unda yuqorida qayd qilingan 
stimullashtirish muammolarini hal qilishga yordam beradi. Bu esa moliyaviy 
resurslarni birlashtirish imkoniyati, riskni taqsimlash va ixtisoslashtirish kabi ushbu 
tizimning afzalliklaridan yanada samara-liroq foydalanish imkoniyatini taqdim etadi. 
Jumladan, masalan, kredit faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan stimullashtirish 
muammolarini kamaytirish uchun, qarz oluvchi o‘zining majburiyatlarini 
bajarmaganda, qarz beruvchiga uning ish aktivlarini xatga olish (arest) huquqi 
berilishini o‘z ichiga oluvchi