|
T U R K I Y A I)A B I Y O TN IN G JA H O N
X A L Q L A R I AD A B I Y O T I B I L A N
U S H T A R A K L I K DA VRI
Skif-kimmerlar yashagan davr adabiyoti va madaniyati
shakllanganligi bilan ja h o n xalqlari tarixida alohida o ‘rin
egallaydi. U lar yaralgan adabiy syujetlar antik davrdagi
k o ‘plab xalqlarning ad abiy o tig a k o ‘chib o ‘tgani, ayrim
s y u je t la r d a tip o lo g ik o ‘x s h a s h lik l a r m a v ju d lig i yoki
ularning hukmdorlari, qahram onlari haqida boshqa xalqlar
adabiyotida ham bir necha, hatto tu rk u m asarlar yaratilgani
shundan dalolat beradi.
SH U M ER ADABIYOTI
Turkiy xalqlar og'zaki ijodi bilan miloddan avvalgi 2800-
yillarda yashagan Bilgamishxon va uning sharafiga sopol
lavhalarda bitilgan dostonlar davrining m a ’lum jihatdan
o'xshashliktom onlari bor. 0 ‘tgan asrning40-yillaridaingliz
arxeologi Leyard Ossuriya poytaxti Nineviya xarobalarini
o 'rg a n a boshladi. Tekshirish natijasida Ossuriya podshosi
Ashshurbanipal saroyi qoldiqlaridan mixxat belgilari bilan
qoplangan 20 ming sopol kitobga ega b o ‘lgan kutubxona
q o ‘lga kiritildi.
A s h s h u r b a n i p a l
O s s u r i y a n i n g
en g
ilm s e v a r ,
m a ’rifatp arv ar sho h larid an biridir. U ning shohlik davri
(miloddan avvalgi 669-630-yillar) ja h o n d a kimmer ham da
sk iflar k a t ta m av q eni eg allag an v a q tg a t o ‘g ‘ri keladi.
A s h s h u r b a n i p a l d a v l a tn i m u s t a h k a m l a s h u c h u n o ‘z
m a m lak a ti atrofidagi Misr, Bobil, 0 ‘rartu , Lidiya kabi
m am lakatlar bilan ittifoq tuzgan. Lekin Shimol tom ondan
171
kim mer va skif qavm larining Kichik Osiyo tom on yurish
qiiishlari A s h s h u r b a m p a ln i ta sh v ish ga sola boshlaydi.
Ossuriya shohi Lidiya davlatidan ham xavfsirar edi. Kichik
Osiyoning keng dalalarida hukmroniigini o'tkazib, Egey va
O 'r t a dengizga chiqishga urinayotgan kimmeriylar Lidiya
d a v la tin in g kuchi zaifla s h is h ig a s a b a b b o 'ld i. Bu esa
birm uncha vaqt A shshurbam palnm g o ‘z mavqeini saqlab
turishiga yordam berdi.
Ashshurbanipal podsholigining so'nggi yillarida Kichik
Osiyogakimmeriylar orqasidan skiflar bostinb kelishdi. Ular
dastlab Suriya va Falastin mamlakatlarini ishg‘ol etishib,
O s s u r iy a va M is r c h e g a r a la r i g a yetib k e la d ila r . Sais
davlatining hukmdori Psammetik skiflarga sovg‘a berib, jon
saqlaydi. Barcha jabrni Ossuriya davlati tortadi. 612-yilda
Midiya podshosi Kayxisrav va Bobil hukmdori N abupalasar
kelishgan holda Ossuriyaga hujum qilishadi. Ular mamlakat
p o y ta x ti N ineviyani ish g 'o l qilishib, sh o h saro y ig a o ‘t
q o ‘yadilar. Ashshurbanipal asos solgan kutubxona vayron
etilib, sopol kitoblar parchalanadi, lekin yong‘indan zarar
k o ‘rmaydi. Ingliz arxeologi Leyard ikki yarim ming yil
y e r o s t i d a y o ti b c h i r i m a g a n s o p o l k i t o b l a r n i q o ‘lga
kiritm ag am d a, ehtimol, biz ja h o n m adan iy atin ing nodir
xazinasidan balki hali b ahram and bo'lm as edik.
M idiyalik va bobillik joh illa r to m o n id a n yondirilgan
kutubxona xazinasida qadimgi ajdodlarimiz yaratgan adabiy
yodgorliklar borligini tan olish g'oyat sharaflidir. Bu sopol
k ito b lar eram izdan oldingi 2000-yillarda s o ‘zlashuvdan
q o lg an shum er (sum er) tilida bitilgan deb hisoblanadi.
Amerikalik shumershunos S.N.Kramerning isbotlashicha,
shumeriylar yaratgan adabiy syujetlar va ilmiy kashfiyotlarni
b o s h q a xalqlar, ju m la d a n , bobilliklar o ‘zlashtirganlar.
Shumeriylar Mesopatamiyada - Dajla va Frot (turkiylar buni
O 'k u z deb atashgan) daryosi oralig‘ida yashashgan.
172
Ashshurbanipal kutubxonasidan topilgan sopol kitoblar
orasidan ikki daryo o ralig ‘i
M eso p atam iy an in g ulug*
tarixiy-afsonaviy q ahram oni Bilgamish haqidagi s h e ’rlar
turkumi ham uchraydi. Bu she’rlarni keyinchalik akkadlar
o'zlashtirib olishgan va o ‘z tillarida 12 qismdan iborat tugal
doston yaratishgan. Shumer tilidagi sopol kitoblar topilgunga
q a d a r bu d o s to n a k k a d la r n in g ad ab iy merosi sifatida
m ashhur bo'lgan. Zotan, doston ijodkorlari shumerlardan
yetib kelgan adabiy parchalarni m a ’lum bir tizimga solishgan,
qahram onlarning asl nomlarini o ‘z tillari va urf-odatlariga
moslab o ‘zlashtirishgan, q o ‘shimcha voqealar kiritishgan.
Akkadlar dostoni «Gilgamish» deb atalgan. Qadimshunoslar
bu asarning mukammaligini asos qilishib. k o 'p ro q akkad
s h a k llarig a m u r o j a a t etishgan. C h u n o n c h i, s h u m e r va
a k k a d s h u n o s l. M .D y a k o n o v h a m d o s to n n i rus tiliga
akkadchadan tarjima qilgan.
Shumer tilidagi sopol hujjatlar doston qahram oni tarixiy
shaxs b o ‘lganligini k o ‘rsatadi. l.M .D y ak o n o v m a ’lum ot
berishicha, miloddan awalgi XXVII asr yozuvlarida Bilgames
yoki Belgemes shaklidagi shum er xudolarining nom lari
uchraydi. 2800-2700-yillarda esa U nug shahrining qoxini va
q o ‘shin boshlig‘i Bilgamish (yoki Bilgames) b o ‘lgan. Bu
shaharning nomi qadimgi yahudiy tilida Erex, akkadlarda
U ruk, y unonlarda Orxoy, hozirda esa Varka nomi bilan
aytilgan. Arxeologlar Unug shahri tarixda b o ‘lgan va qalin
devorlar bilan k o ‘tarilganligini isbotlashgan.
« B IL G A M IS H » D O S T O N I
«Bilgamish» dostonining shumer tilida saqlangan syujeti
bilan akkad nusxasi syujeti o 'rtasid a farq bor. M asalan,
shum er tilidagi nusxada birinchi q o ‘shiq «Bilgamish va
Akka» deb nomlangan. U n d a Bilgamish hukmronlik qilgan
s h a h a r Kish sh ah rin in g h u k m d o ri A kk ag a b uysungan.
17?
Bilgamish o ‘z d o ‘sti E nkidu, xalq yig‘ini va oqsoqollari
maslahati bilan A kk ad zulmidan qutulish uchun kurashga
o tla n a d i. J a n g B ilg am ish n ing g ‘ala b a s i bilan tugaydi.
A kkadlar yaratgan d o sto n d a shumeriylar q o ‘shig‘ida aks
etgan tasvir b erilm ag an . A k k a d d o s to n in in g syujetida
Bilgamish birm uncha zulm kor shoh sifatida k o ‘rsatilgan.
Bilgamish erkaklarni s h ah ar devorlarini qurishga m ajbur
etib, xotin-qizlarni haram ig a olib boradigan hukm dorga
a y la n g a n . B ilg am ish d o 's t i E n k id u b ilan bir q a n c h a
q a h r a m o n lik la r k o 'r s a ta d i . M a s a la n , K e d r o 'r m o n id a
yashovchi p ah lav o n X u m b a b o n i k u ra s h d a halok etadi.
Bilgamishning pahlavonligiga qoyil qolgan m a ’b uda Ishtar
(shumerlarda Innin) unga sevgi izhor etadi. Bilgamishdan
rad jav o b in i oladi. Ishtar bun dan g'azablanadi va otasidan
y o rd am so'raydi. O tasi xudo A nu unga qarshi samoviy
h o 'k i z n i y u b o r a d i . U s h u n c h a l i k
b a h a y b a t cdiki, F r o t
daryosining suvini bir simirishda ichib q o ‘yadi (M ahm ud
K oshg'ariy turkiylarning
0
‘g ‘uz qabilasi F r o t daryosini
O k o ‘z - H o ‘kiz nomi bilan ataganligini yozadi. Qarang: I,
91-bet). Dami bilan yerni yoradi. Bilgamish Enkidu bilan
birgalikda samoviy h o ‘kizni o ‘ldiradi.
Bilgamish xudolarga bas kelolmasligini anglab yetadi.
Shu sababli u o ‘lmaslik
boqiy yashash sirini axtarib,
k e m a d a O k e a n d a n s u z ib o ‘t a d i va 0 ‘t n a p i s h t i m
yashayotgan orolga yetib keladi. U ning m aslahati bilan
dengiz tubiga tushib, qari odam larni yashartiradigan sehrli
o ‘tni olib chiqadi. Lekin qarshisida ilon paydo b o ‘lib, o ‘tni
olib qochadi.
«Bilgamish»ning m antiqiy hukm i kuchli p ah lav on lar
ham abadiy yashay olmaydi, xudoga itoat et, ham m a ish
uning roziligi bilan b o i a d i , degan g ‘oya asosida qurilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
