Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

yovuz qiliqli Shmnu borib, ongimizni, niyatimizni iblisning
qilmishi tomon burdi. Telba, ruhsiz bo 'lib qolganimiz uchun,
barchci y o ru g ' ruhlarning luimmasiga, ularning ildiziga, pok,

---

y o ru g ' Azruci xudoga qarshi gunoh qildik, xato qildik. Nur
bilan zidmatning, xudolar bilan iblisning tub ildizi (Azruadir)
dedik. Kimdir birovni tiriltirsa, xudoni tiriltirgan bo'ladi.
K im dir birovni о ‘Idirsa, xudoni о ‘Idirgan bo
‘
ladi, dedik.
Yaxshi va yomon narsalarning hammasini xudo yaratgan,
dedik. A badiy xudolarni и yaratgan, dedik. X o'rm uzd xudo
bilan Shmnu aka-ukadir, degan edik. Ey, xudoyim! Gunoh
bilan у и rib, (bularni) bilmasdan, xudoga yolg'on so'zlab,
yomon, uyatli gap gapirgan edik. Kechirilmas gunoh qilgan
edik. E y x u d o y im ! E ndi men, R a y m a st shoh, ta vb a
qilayapman, gunohdan o zo d bo 'laylik, iltijo qilyapman.
Gunohlarimni kechirgil!»
Xullas, islomdan avvalgi asrlarda turkiy xalqlar o g ‘zaki 
ijodi boy adabiy ja n rlar vositasida shakllanganligini e ’tirof 
etish uchun asoslar yetarli.
1. A dabiyotning barkamolligini, birinchidan, g'oyaviy- 
badiiy yetukligi belgilasa, ik kinchidan, shak-shubhasiz, 
ja n rla r k o ‘lamining rang-barangligi ham asos b o ‘la oladi. 
Bu m a s a l a d a M a h m u d K o s h g 'a r i y n in g u lu g ‘ xizm ati 
sh u n d ak i, u « D ev o n u lu g‘otit tu r k » d a qadim gi adabiy 
ja n rlarn in g barchasiga t o ‘la-to‘kis n am u n a bera olmagan 
b o ‘lsa-da, shu janrlarning adabiy ja ra y o n d a mavjudligini 
aniqlashga erishdi. Devonda izohini topgan ja n rlar qadimgi 
turkiy xalqlar xalq o g ‘zaki ijodida nasr va nazm o ‘ziga xos 
s h a k lla r d a rivojlanganligi h a m d a salm o q li d a r a ja d a g i 
asarlar yaratilganligidan dalolat beradi. Devonda keltirilgan 
ja n rla r asosan qadimgi turkiy adabiyotning o g ‘zaki ijodiga 
mansubdir. Adabiy ja n rlar haqidagi m a ’lum otlar ikki jihati 
b il a n a h a m i y a t l i d i r . B i r i n c h i d a n , q a d i m g i t u r k i y
a d a b i y o tn in g j a n r l a r k o ‘lam i b o y lig in i, ik k in c h id a n , 
adabiyotshunosligimiz tarixi ham jud a qadimgi davrlardan 
boshlanganligini k o ‘rsatadi
2. Badiiy ad ab iy o t yaratilar ekan, u m a ’lum bir ja n r
asosida yuzaga keladi va bu ja n r adabiyotshunoslikda aniq
355

---

bir n o m bilan atalad i. M a s a la g a shu n u q ta i n a z a rd a n
yondashar ekanmiz, islomgacha b o ‘lgan turkiy adabiyotda 
yaratilgan asarlarning ham o'ziga xos ja n r xususiyati va 
n o m la n is h i m a v ju d lig i, b u n o m la n is h tu rk iy til bilan 
ifod alan g an in i k o ‘ramiz. Islo m dan oldingi ad ab iy ja n r
nomini islomdan keyingi arab cha nom lar bilan atash ilmiy- 
am aliy jih a td a n m a q s a d g a m u v o fiq emas. M a ’lum bir 
d a v rd a yuzaga kelgan ata m a n i shu d av r tushunchasiga 
b og'lash ilm-fanda isbotlangan tajribadir.
3. Is lo m g a c h a b o 'l g a n tu rk iy a d a b iy o tn i o ‘rg a n is h
shundan dalolat beradiki, lirik, epik, liro-epik adabiy turlar 
rivojlangan va bu tu rlar bir necha ja nrlard an tarkib topgan. 
A dabiy janrlarning h a r biri turkiycha o ‘z nomlanishiga ega 
b o ‘lgan. Turkiy adabiyotshunoslikda adabiy turlarni ham
nomlash tamoyillari mavjud. Sav hozirgi adabiy jarayondagi 
epik va liro-epik a ta m a la r m a ’nosini ifodalay oladi.
4. T urkiy adabiyotdagi ja n rla r nomlanishiga ularning 
shakl (to'rtlik, tuyuq), m azm un (bilig, q arg 'aq ), ifodaning 
ruhiy (sandrush, yig‘i-yo‘qlov) xususiyatlari asos bo'lgan.
5. T u r k i y j a n r l a r n i n g h a r b ir i a l o h i d a t a d q i q o t
mavzusidir. Y uq o rid a ja n rlarn ing turkiycha nomlanishini 
aniqlash va ularning ayrim n am u n alarin i keltirish bilan 
cheklanildi. Aslida turkiy adabiyotga xos janrlarning paydo 
b o 'lis h i, sh a k lla n is h ja r a y o n in i m ax su s ta d q i q o t l a r d a
o'rganish dolzarb m asala hisoblanadi.

---