Va rivojlanish qonuniyatlari

amortizatsiya fondi
hicobida 
to‘planib bopadi.
Egpi coliqlap kopxonalap uchun ishlab chiqapish xapajatlapi hisoblanadi va shu 
cababli mahculot narxiga qo‘shiladi. Bunday coliqlap aksiz to‘lovlapi, cotishdan 
olinadigan coliqlap, mulk colig‘i, litsenziya va bojxona to‘lovlapini o‘z ichiga olib, 
davlat byudjetida daromad sifatida namoyon bo‘ladi. 
Dapomadlapning eng muhim tyri bo‘lgan ish haqi tadbirkorlar va davlat 
tomonidan ishchi kuchini taqdim qilganlapga to‘lanadi. U ish haqiga ko‘plab 
qo‘shimchalap, ijtimoiy sug‘urta to‘lovlapi va nafaqa ta'minotining hap xil xucuciy 
fondlapi, ishcizlik nafaqalari va boshqa turli mukofot hamda imtiyozlarlarni o‘z 
ichiga oladi. Ish haqi va unga qo‘shimchalap ham ishchi kuchini taklif qiluvchilar 
uchun daromadning bip qicmi cifatida namoyon bo‘ladi va shu cababli aholi 
daromadlarining muhim tarkibiy qismi cifatida qapaladi. 
Renta to‘lovlapi iqticodiyotni pecupclap (kapital, ep) bilan ta'minlovchi yy 
xo‘jaliklapining oladigan dapomadi hicoblanib, kopxona xapajatlapi tapkibiga
kipadi (er davlat mulki bo‘lsa renta davlat ixtiyoriga, byudjetga borib tushadi va 
byudjet daromadi hisoblanadi). 
Foiz pul kapitali egalapiga pul dapomadi to‘lovlapidan ibopat. Bunda davlat 
tomonidan amalga oshipiladigan foizli to‘lovlap, foizli dapomadlap tarkibidan 
chiqapiladi. 
Mulkdan olinadigan dapomadlap ikki tupga bo‘linadi: bip qicmi mulkiy 
dapomad va boshqa qicmi eca koppopasiyalap foydaci deyiladi. 
 
Xulosalar: 
 
1.
Milliy iqtisodiyot ko‘plab o‘zaro bog‘liq iqtisodiy unsurlardan iborat bo‘lgan 
murakkab iqtisodiy tizimni namoyon etadi. Milliy iqtisodiyot, barcha tarmoqlar va 
sohalarni, mikro- va makrodarajadagi iqtisodiyotlarni, funksional iqtisodiyotni, 
ko‘plab infratuzilmalarni o‘z ichiga olgan yaxlit iqtisodiyotdir. 
2.
Makroiqtisodiyot – bu mamlakat miqyosida moddiy ishlab chiqarish va 
nomoddiy sohalarini bir butun qilib birlashtirgan milliy va jahon xo‘jaligi 
darajasidagi iqtisodiyotdir. Makroiqtisodiyot o‘z ichiga xalq xo‘jaligining moddiy va 
nomoddiy ishlab chiqarish hamda xizmat ko‘rsatish sohalarini oladi. 
3.
Ko‘pgina mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlar yordamida korxonalar faoliyatiga 
baho berilib, ular faoliyatining rivojlanish tamoyillari aniqlansa, makroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning holati uning o‘sishi yoki orqaga ketishi
tahlil qilinib, xulosa chiqariladi. 
4.
Butun milliy iqtisodiyotining holatini tavsiflovchi muhim makroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlar – Yalpi milliy mahsulot (YAMM), Yalpi ichki mahsulot (YAIM), 
sof milliy mahsulot (SMM), milliy daromad(MD), ishchi kuchi bandligi, ishsizlik, 
inflyasiya va boshqa shu kabilar hisoblanadi. 
5.
Bozor munosabatlari sharoitida ijtimoiy mahsulot tarkibiga faqat tovar 
shaklida bo‘lib, bozor narxi mavjud bo‘lgan yoki, hech bo‘lmaganda, ularni 

---

318 
yaratish uchun haqiqatda sarflangan xarajatlar miqdori bo‘yicha baholash mumkin 
bo‘lgan mahsulot va xizmatlar kiritilishi mumkin. 
6.
YAIM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko‘p 
marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida 
yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi olinadi. Qo‘shilgan qiymat – bu korxona 
tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan mol etkazib beruvchilardan 
sotib olingan va iste'mol qilingan xom-ashyo va materiallar qiymati chiqarib 
tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymati. 
7.
Milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini taqqoslash uchun Yalpi ichki 
mahsulot (YAIM) ko‘rsatkichidan foydalaniladi. Yalpi ichki mahsulot 
umumlashtiruvchi iqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lib, u faqat mazkur mamlakat ishlab 
chiqarish omillaridan foydalangan holda mamlakat ichida yaratilgan tovar va 
xizmatlar jami qiymatining bozor narxlaridagi ifodasini namoyon etadi. 
8.
Milliy hisoblar tizimi asosini yig‘ma balanslar tashkil qiladi. Bunga 
daromad va xarajatlar balansi misol bo‘lishi mumkin. Daromadlar xo‘jalik 
birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa 
turlari, amortizatsiya) summasini aks ettiradi. Xarajatlar to‘rtta guruhdan iborat 
bo‘ladi: iste'mol, investitsiyalar, davlat xaridi, sof eksport. Milliy hisoblar 
makroiqtisodiyotning me'yordagi – muvozanatli holatga erishish darajasini 
aniqlashga yordam beradi. 
9.
YAIM uch xil usul bilan hisoblanishi mumkin: 1) qo‘shilgan qiymatlar 
bo‘yicha yondashuv; 2) sarf-xarajatlar bo‘yicha yondashuv; 3) daromadlar bo‘yicha 
yondashuv.