|
Mavzu:
TURKIY TILLARDA YORDAMChI SO`ZLAR
(2 soat)
R e j a :
1. Turkiy tillarda ko`makchilar
2. Turkiy tillarda bog`lovchilar
3. Turkiy tillarda yuklamalar
Leksik ma'no ifodalamay, mustaqil so`zlar orasidagi grammatik munosabatni
ifodalaydigan, ba'zan so`zga qo`shimcha ma'no qo`shadigan so`zlar yordamchi
so`zlar sanaladi.
Turkiy tillarda o`rin kelishigi ma'nosini ifodalovchi ko`shimchalar yetarli
emas. Shuning uchun yordamchi so`zlardan xam foydalanadilar. Yordamchi
so`zlar vositasida turli xil makon, zamon, maydon munosabatlarini ifodalaganlar.
Barcha turkiy tillarda yordamchi so`zlar galda, odatda, gap bo`lagi vazifasini
byajarmaydi.
Turkiy tillarda yordamchi so`zlar kuyidagi turlarga bo`linadi:
1. Ko`makchilar
2. Bog`lovchilar
3. Yuklamalar
Ba'zi ishlarda yordamchi so`zlar qatoriga modal so`zlar, undov na taqlidlar
(2:184), boshqasida ravishlar ham (56:250) kiritiladi.
Ot yoki otlashgan so`zning boshqa bir so`zga (ko`proq fe'lga) tobelanishini
ko`rsatuvchi yordamchi so`z ko`makchi hisoblanadi. Ko`makchilar qaysi mustaqil
so`zdan o`sib chiqkanligiga qarab, sof ko`makchilar va ko`makchi vazifasida
ko`llanuvchi so`zlarga bo`liiadi.
Turkiy tillarda qadimgi ko`makchilar ham mavjud. Ular eng qadimgi turkiy til
davrida ham bor edi:
Arko`lo`g` sifati asosida ko`pchilik turkiy tillarda ko`makchi shakllangan:
arql (tatar), arql (qozoq). arqilu (qirgiz), arqal (qoraqalpok), arqali (turkman),
orqali (o`zbek), ural < arlo` (chuvash).
Kashqa ko`makchisi bash va jo`nalish kelishngi ko`shimchasini ko`shish
orqali shakllangan bo`lib, ko`pchilik turkiy tillarda ko`llaniladi: boshqa (o`zbek),
bashqa (tatar, boshqird), basqa (qozoq), bashga (oearbayjon), bashxa (qorachoy-
bolqor).
Berli ko`makchisi o`zbek tilida beri xuddi shu shaklda ko`llanish turk,
no`g`oy, uyg`ur, gagauz, kirg`iz tillarida mavjud.
Birlen ko`makchisi turkiy tillarda kuyidagicha: belep (tatar), bilen (turkman),
bilsn (uyg`ur), bilan (o`zbek), -ila, -la, -lch (ozarbayjon, turkman), psrle (chuvash),
menen (qirg`iz, qorakdlpoq), -man, -men (no`goy).
Dog`ru ko`makchining turkiy tillarda kuyidagi variantlari mavjud: to`g`ri
(o`zbek), dog`ru (ozarbayjon, turkman), do:ru (gagauz), turnda (tatar), turannda
(boshqird).
Karo`sho` ko`makchisi turkiy tillarda kuyidagicha farklanadi: qarish (o`zbek),
qarshn, qarsh (qorachoy-bolqor, uyg`ur, turk, tatar, boshqirt), qars (qozoq, no`g`oy,
qorakalpoq), garsho` (ozarbayjon, turkman), xirk (chuvash).
Kebik ko`makchisining kuyidagi variantlari bor: kabi (o`zbek). kibi (gagauz),
kibik (qorachoy-bolqor), kzvek (boshqirt), kebek (totor), kimi (ozarbayjon,
turkman).
Kezin ko`makchisi barcha turkiy tillarda keyin shaklida ishlatiladi. Tarixan
kez (oxiri, biror narsaning orqa qismi va jo`nalish kelishigining -n shakli asosida
paydo bo`lgan.
Kere ko`makchisi turk, turkman gagauz (gore) tillaridan boshka barcha turkiy
tillarda ko`ra shaklida ko`llaniladi.
Sayo`n ko`makchisi say fe'liga ravishdoshning -sh affiksini ko`shish orkali
yasalgan bo`lib, u sayin shaklidp barcha turkiy tillarda ishlatiladi.
Taba, taban ko`makchisi totor (toba), no`g`oy (t; bag`an) tillaridan boshqa
tillarda tomon shaklining turli fonetik variantlarida ko`llaniladi.
Teg`ri ko`makchisi hozirgi turkiy tillarda deri (chuvash), tegi (uyg`ur), deri
(qorachoy-bolqor), (ozarbayjon, turk). Ko`makchi teg (tegmok) fe'lidan yasa
Uchun ko`makchisi qozoq (yoshen), boshqirt (yoshon) tillaridan boshqa
turkiy tillarda uchun tarzida ishlatiladi. so`ziga kelishik shaklini ko`shish orqali
yasalgan.
Barcha turkiy tillarda ald, ara, arqa, art, ast. orsh, son, ust so`zlarining turli
kelishiklar bsh. ko`makchi vazifasini bajaradi. Sof ko`makchilarga nisbatan
so`zlar kelishik vazifasini bajaradi. Shuning uchun xam kelishik o`rnida ishlatiladi.
Qadimgi yozma obidalarda ko`llanilgan teng (-day, kabi), tegi (-gacha, to),
uchun, utru (shuning uchun), birla (bilan), tapa (tomon), ora, osha kabi
ko`makchilarning juda ko`pligi ayrim fonetik o`zgarishlarga uchragan xolda
hozirgi turkiy tillarda ham aktiv ishlatiladi (4:233-235). Xozirgi turkiy tillarda
tarixiy tarakqiyot jarayonida mustaqil ma'noli so`zlardan yangi ko`makchilar kam
paydo bo`lgan. Masalan. tatar tilida kebek(no`g`oy), teri dieri (yoqut), dek
yasalgan, totar (yoshen) . Ko`makchi uchku, ich, yon, orta, i kelishi orqali ushbu
yordamchi (kabi), tosle (kabi. lay), bo`tan (boshka), borsh (burui), kumiqtilida
go`ro (ko`ra), son (so`ng).
Yuklamalar. So`zlar yoki gap mazmuni qo`shimcha ma'no ko`shadigan
yordamchi so`z yuklama sanaladi. Turli turkiy tillarda yuklamalar juda ko`p.
Umumturkiy xarakterga ega bo`lgan yuklamalar kuyidagilardan iborat:
So`roq yuklamasi ba, be, bo`, bi ko`pchilik turkin tillarda ma, ms, my, mo`
shaklida ishlagkladi.
Kuchaytiruv yuklamasi ta, te ko`pchilik hozirgi turkiy tillarda da shaklida
ko`llaniladi.
Kuchaytiruv yuklamasi oq, ok ko`pchilik turkiy tillarda ki, ku yuklamalariga
mosdir.
Kuchaytiruvchi yuklamasi la, yae oyatoy, shor, turkman, xakas, totor,
tillaridagina ko`llaniladi.
Kuchaytiruv yuklamasi na, ne xakas, turkman, totor tillarida max,suldor.
Kuchaytiruv, ba'zan so`roq yuklamasi a, e ko`pchilik turkiy tillarda
max,suldor ishlatiladi.
Turkiy tillarda kuchaytiruv ma'nosini -m, en, »ng yuklamasi orqali
ifodalaydilar. Bu narsa totor, boshqirt, ozarbayjon, turk, qirg`iz, oltom.
qozoqtillarida maqsuldor.
Buyruq mayli 2-shaxs ma'nosida cha, ch.) yuklamasi amrim turkii tillarda she
(totor), chp (o`zbek, qrrachoy-bolkrr), se (boshqirt), shi (no`goy, qozoq) shaklida
ishlatiladi.
Xullas, yuklamalar turkiy tillarda so`z holida va qo`shimcha shaklida
ko`llaniladi.
Bog`lovchilar. Eng kddimgi turkiy tmlda bog`lovchnlar bo`lmagai. Ergash
gapli ko`shma gaplarning taraqqiyoti bilan turkiy tillarda bog`lovilar ham
shakllangan.
Sof turkiy bog`lovchilarning turli usullar bilan paydo bo`lishida kuyidagi
usullari mavjud.
1. Kuchaytiruv emfatik, ekspressiv yuklamalar bog`lovchiga aylangan, ana
shu jarayon asosida da, ki bog`lovchilari paydo bo`lgan.
2. Ba'zi ravishdosh shakllarining bog`lovchm safiga o`tish usuli bilan
hosil bo`lgan. Masalan, dep, dip, deb, ni ifodalaydi.
3. Shart mayli shakllari bog`lovchi safiga o`tishi orqali hosil bo`ladi.
Masalan, esa, desa kabi.
4. So`roq olmoshlarining bog`lovchi vazifasida ishlatilishi natijasida
hosil bo`lgan. Masalan, qaerda, qayda, kachon, qaysi kabilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
