Намуна (Образец)

buning natijasida jamiyatning bir aksiyasi xuddi 
shu turdagi ikki yoki undan ortiq aksiyaga ayirboshlanadi.
Bunda jamiyat ustaviga 
jamiyatning joylashtirilgan aksiyalarining nominal qiymatiga va soniga taalluqli 
tegishli o‘zgartishlar kiritiladi.
33
Moliyaviy doirada “fond birjasidagi savdoda aksiyalar narxining optimal
diapazoni (maqbul oraliq) mavjud” degan mulohaza keng tarqalgan. «Optimal 
diapozon» shuni bildiradiki, savdoda narx shunday oraliqda shakllansa daromad 
aksiya narxining nisbatida (R/E) bo‘ladi va kompaniyaning qiymati esa maksimal 
darajaga chiqadi.
Aytaylik, kompaniya rahbariyati aksiyalar uchun eng yaxshi oraliq 20 dan 
80 dollargacha bo‘lgan interval hisoblanadi. SHunga ko‘ra, agar kompaniya 
aksiyasining narxi 80 dollargacha ko‘tarilsa, u holda rahbariyat bitta aksiyani 
ikkitaga maydalashni e’lon qiladi, bu holatda kompaniyaning muomaladagi 
aksiyalarni miqdori ikki baravarga ko‘payadi, biroq bitta aksiyaga to‘g‘ri keladigan 
daromad va dividend ikki martaga kamayadi va shu bilan birga aksiyaning narxi 
tushadi. Har bir aksiyador katta miqdordagi aksiyalarga egalik qiladi, biroq har bir 
aksiyaning narxi esa kamayadi. Agar aksiyaning maydalangandan so‘ng narxi 40 
dollarga teng bo‘lsa, u holda aksiyadorning moliyaviy holati o‘zgarmaydi. Agarda 
aksiyaning narxi 40 dollardan oshsa, u holda aksiyador ma’lum miqdordagi 
foydaga ega bo‘ladi. Aksiyalarni hohlagan nisbatlarda maydalash mumkin, 
masalan, 1: 2, 1: 5, 2:3 va h.k. Amaliyotda aksiyalarning narxi keskin oshganda 
32
Ўзбекистон Республикасининг “Акциядорлик жамияти ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонуни. №223-И-
ЎРҚ, 26.04.1996 й. (янги таҳрири №ЎРҚ-531, 20.03.2019 й.) //манба: lex.uz. 
33
39-модда. Аксияларни йириклаштириш ва майдалаш.//манба: №223-И-ЎРҚ, 26.04.1996 й. (янги таҳрири №ЎРҚ-531, 20.03.2019 й.) 

---

118 
aksiya narxini tushirish maqsadida foydalaniladi. SHu tarzda, aksiyani maydalash 
va aksiya bo‘yicha dividendlarni to‘lash kompaniya rahbariyatiga nisbatan 
unchalik qimmatga tushmaydi, kompaniya yaxshi istiqbolga va aksiyani likvidligi 
ko‘tariladi. Bunday harakatlardan kompaniya muvaffaqiyatli istiqbolga erishganda, 
aksiyalarning narxi optimal chegarasidan yuqoriga chiqib ketganda foydalanish 
maqsadga muvofiqdir.
Hisobot davridagi foyda taqsimlanishining sodsalashtirilgan sxemasini 
kuyidagicha tasvirlash mumkin: foydaning bir kismi dividend shaklida tulansa, 
kolgan kismi korxona aktivlariga reinvestitsiya kilinadi. Foydaning reinvestitsiya 
kilingan kismi korxona faoloiyatini moliyalashning ichki manba’i bo‘lib xizmat 
kiladi, shuning uchun dividend siyosati korxona jalb kiladigan tashki moliyalash 
resurslari kattaligini belgilab beradi. 
Dividendni reinvestitsiyalash - o‘z faoliyatini kengaytirayotgan korxonanini 
moliyalashning nisbatan qulay va arzonroq usulidir. Angliya olimlarining London 
birjasida hisobga olingan 402 ta kompaniya faoliyatini o‘rganish natijalari 
ko‘rsatishicha, yangi investitsiya loyihalarining 91% i dividendni reinvestitsiya 
qilish hisobiga amalga oshirilgan. 
Dividendni reinvestitsiya qilish korxonaga yangi aksiyalarni emissiya 
qilishdagi qo‘shimcha xarajatlardan ozod bo‘lishni ta’minlaydi. SHuningdek, 
dividendni reinvestitsiya qilishning yana bir muhim ijobiy tomoni - bu korxona 
faoliyatini nazorat qilishning amaldagi tartibini saqlab qoladi, chunki bunda 
aksiyadorlar soni o‘zgarmydi. 
1970-yillardan boshlab yirik kompaniyalr dividendni qayta investitsiyalash 
dasturidan foydalaniladi boshladilar. Mazkur dastur bo‘yicha aksiyadorlar 
avtomatik ravishda aksiya dividendlarini qayta investitsiyalashi mumkin edi. 
G‘arbiy korporatsiyalarda 25 % aksiyadorlar mazkur dastur bo‘yicha dividendlarni 
qayta investitsiyalashda ishtirok etdilar. Dividendni qayta investitsiyalash dasturi 
quyidagi ikki turda bo‘ladi: 
1. Muomaladagi aksiyalar bo‘yicha dividendni qayta investitsiyalash 
dasturi.

---

119 
2. Yаngi chiqarilgan aksiyalar bo‘yicha dividendni qayta investitsiyalash 
dasturi.
Aksiyadorlar dasturning qay birida ishtirok etishini o‘zi tanlab oladi.
Kompaniya aksiyadorga dasturda qatnashishi natijasida dividendni pul ko‘rinishida 
to‘lamaydi, balki aksiyadorga to‘lanishi lozim bo‘lgan dividend hajmiga teng 
nisbatda qo‘shimcha aksiyalarni sotdi. Buning natijasida aksiyador qo‘shimcha 
aksiyalarga egalik qiladi.
Agar ushbu mablagʻlar dastlab chiqarilgan aksiyalarni sotib olish uchun 
ishlatilgan boʻlsa, investitsiya banki dasturning ishonchli vakili sifatida kompaniya 
aksiyadorlari tomonidan aksiyalarni sotib olishga ajratilgan mablagʻlarning toʻliq 
miqdorini boshqaradi, aksiyadorlik jamiyatida aksiyalarni sotib oladi va 
aksiyadorlar aksiyalarni dastur ishtirokchilariga ularning ulushiga mutanosib 
ravishda topshiradi. 
Bu holda aksiyalarni sotib olish bo'yicha bitimlar (vositachilik 
komissiyalari) kam bo'ladi, chunki bozorda bitimlar hajmi juda katta. Shunday 
qilib, agar bunday dasturlar joriy iste'mol uchun naqd dividendlarni olishni talab 
qilmasa va kompaniyaning qo'shimcha aksiyalariga dividendlarni qayta 
investitsiyalashni rejalashtirmasa, bunday dasturlar minoritar aksiyadorlar uchun 
foydalidir. 
Yangi aksiyalar chiqarilishida dividendlarni qayta investitsiyalash 
dasturlariga muvofiq to'plangan mablag'lar firmalarning ustav kapitalini oshirish 
uchun ishlatiladi. Dividendlarni qayta investitsiyalash dasturlarining yana bir qiziq 
jihati shundaki, ular korporatsiyalarni dividend siyosatini qayta ko'rib chiqishga 
majbur qilishadi. Ushbu dasturlardagi aksiyadorlarning yuqori ulushi shuni 
ko'rsatadiki, agar kompaniya naqd dividend to'lovlarini kamaytirsa va 
taqsimlanmagan daromadning katta qismini qayta investitsiya qilsa, aksiyadorlar 
bunga qarshi emaslar. Shu sababli, yaqinda ko'plab kompaniyalar investorlarning 
imtiyozlarini tushunish va ularning dividend siyosatidagi o'zgarishlarga qanday 
munosabatda 
bo'lishlarini 
bilish 
uchun 
maxsus 
sotsiologik 
tadqiqotlar 

---

120 
o'tkazmoqdalar. Bunday tadqiqotlar natijasida kompaniyalarning dividend 
siyosatiga yanada oqilona yondashuv ishlab chiqilmoqda. 
O'z aksiyalarini qayta sotib olish. Aksiyalarni sotib olish bo'yicha dasturlar 
ommabop va foydali deb hisoblanadi, chunki ular kompaniyaning aktsionerlik 
qiymatini oshiradi. Qolgan bitta aksiya uchun foyda marjasi oshadi, bu uning 
narxining oshishiga olib keladi. Jamiyat aksiyadorlari nuqtai nazaridan uning 
dividend daromadlari kapital foyda bilan almashtiriladi. Firma tomonidan sotib 
olingan aksiyalar g'azna aksiyalari deyiladi. 
Odatda, aksiyalarni qayta sotib olish quyidagi uchta holatdan birini amalga 
oshiradi: 
1. Agar kompaniyada aksiyadorlar o'rtasida taqsimlanishi mumkin bo'lgan 
mablag 'mavjud bo'lsa, корхона dividendlarni to'lash o'rniga aksiyalarni sotib 
olishni afzal ko'radi. 
2. Kompaniya o'z kapitalining tarkibidagi mulk ulushi juda katta degan 
xulosaga kelganda qo'shimcha ssudani jalb qiladi va olingan mablag'larга 
aksiyalarni қайтариб sotib olishga sarflaydi. 
3. Firma o'z xodimlariga aktsionerlik opsiyalarini chiqarganda ҳамда ochiq 
bozorda aksiyalarni sotib olishdan foydalanganda. 
Aksiyalarni sotib olish to'g'risida e'lonni investorlar ijobiy signal sifatida 
qabul qilishadi, chunki sotib olish qaytarish aksariyat hollarda kompaniya 
rahbariyati aksiyalar narxini etarlicha baholanmagan deb hisoblaganida yuz beradi. 
Kompaniya o'z pullarini aksiyadorlar o'rtasida qayta sotib olish orqali tarqatganda, 
aksiyadorlar tanlash huquqiga ega - ular o'z aksiyalarini sotishlari yoki sotib 
olishda ishtirok etish taklifini rad etishlari mumkin, shu bilan birga dividendlarni 
to'lashda aksiyadorlar dividendlarni qabul qilib, tegishli soliqni to'lashlari shart. 
Shunday qilib, pulga muhtoj bo'lgan aktsionerlarning bir qismi o'z aksiyalarini 
kompaniyaga sotishi mumkin, boshqalari esa o'zlarining aksiyalarini saqlashlari 
mumkin, bu esa kompaniya aksiyalarni sotib olish uchun yubormoqchi bo'lgan 
foydasining bir qismini qayta investitsiyalashni anglatadi. 

---

121 
Qayta sotib olish kapital kapitalida katta o'zgarishlarni amalga oshirish 
uchun ishlatilishi mumkin. Ishchilariga kompensatsiya paketining muhim elementi 
sifatida aktsion optsiyalaridan foydalanadigan kompaniyalar aksiyalarni sotib 
olishlari mumkin va keyinchalik xodimlar o'z tanlovlarini amalga oshirishni 
tanlaganlarida ulardan foydalanishlari mumkin. Bu yangi aksiyalar chiqarish va 
daromadni ko'paytirish zaruratidan qochadi.