Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

1.4.4-chizma. Xo'jalik mablag'lari tarkibi tasnifi.
1. Ishlab chiqarishdagi:
a) mehnat vositalari;
b) mehnat buyumlar.
2. Muomaladagi.
3. Ombordan chetlatilgan m ablag‘lar.
X o‘jalik m ablagiarini korxona xo‘jalik faoliyatida qat- 
nashishi xarakteriga k o ‘ra quyidagicha turkumlash mumkin:
1. Asosiy m ablagiar:
a) ishlab chiqarishdagi;
b) noishlab chiqarishdagi.
2. Aylanma raablag‘lar:
a) m e’yorlanadigan;
b) m e’yorlanmaydigan.
3. Oborotdan chetlatilgan m ablagiar.
M ehnat vositalaridan bir necha yillar davom ida foydalaniladi 
va ular ishlab chiqarishda qatnashib o ‘z k o ‘rmishlarini saqlab qo- 
ladi.
Asosiy vositalar mehnat vositalari hisoblanib, ular 1 yildan 
ko‘p xizmat qiladi va qiymati eng kam mehnat haqini 50 barobari- 
dan yuqori b o ia d i, ularni ijaraga berish mumkin. Asosiy vositalar 
o ‘z qiymatini, ularga har oyda hisoblanadigan eskirish summalari
31

---

(amortizatsiya ajratmalari) orqali ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
tannarxiga qo‘shib boriladi.
Asosiy vositalarga binolar, imoratlar, inshootlar, transport 
vositalari, kompyuterlar, kassa apparati va hokazolami misol qilib 
keltirish mumkin.
Bundan tashqari, korxonalarda shunday x o ‘jalik m ablag‘lari 
mavjudki, ulardan ham uzoq vaqt foydalanish natijasida korxo­
na xo‘jalik faoliyati davomiyligi va rivoji ta ’minlanadi. Bunday 
x o ‘jalik m ablag‘i nomoddiy aktivlardir.
Nomoddiy aktivlarga yer, suv va boshqa tabiiy boyliklardan 
foydalanish huquqi, patent, litsenziyalar, kompyuter dastur mah- 
sulotlari, savdo belgisi va boshqalar misol b o ‘ladi. N omoddiy ak- 
tivlar tabiiy-moddiy ko ‘rinishga ega b o ‘lmaydi, ammo korxonaga 
daromad kelishini ta ’minlaydi yoki korxonalaming biror bir faoli- 
yat bilan shug‘ullanishiga huquq beradi. Ular qiymatga ega b o clib, 
asosiy vositalar kabi o ‘z qiymatlarini mahsulot tannarxiga es- 
kirishini hisoblash orqali qo‘shib boradilar.
Nomoddiy aktivlarning o ‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar- 
dan iborat.
- bu aktivlardan foydalanish muddati bir yildan yuqori;
- korxonaning foyda olishiga m o ‘ljallangan;
- b a’zi bir nomoddiy aktivlardan tashqari (tovar belgilari va 
boshqalarga) bir m e’yorda amortizatsiya hisoblanadi.
Quyida asosiy vosita, nomoddiy aktivlardan tashqari x o ‘jalik 
m ablag'lari hisoblanadigan korxonalaming boshqa asosiy mulklari 
ham ko'rib chiqiladi.
Kapital qo‘yilmalar - korxonaning qurilish-montaj ishlari, as- 
bob-uskunalar sotib olish, keltirish va boshqa kapital ishlar va xara- 
jatlari demakdir.
Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilm alar (1 yildan yuqori mud- 
datga) - daromad olish maqsadidagi sarflangan xarajatlar. M oli­
yaviy q o ‘yilmalarga quyidagilam i misol tariqasida keltirish m um ­
kin: boshqa korxonalarga investitsiyalar, berilgan qarzlar va hoka- 
zo.
32

---

Aylanm a m ablag‘lar korxona x o ‘jalik faoliyati tez harakatla- 
nadi. Aylanma m ab laglarn in g o ‘ziga xos xususiyatlari quyidagi- 
lardan iborat:
- faqat bir ishlab chiqarish siklida xizmat qiladi;
- o ‘zining tabiiy k o ‘rinishini o ‘zgartiradi (yoki qayta ishlana- 
di, yoki bir shakldan ikkinchi shaklga o la d i);
- o ‘z qiymatini bir ishlab chiqarish siklidavoq tayyor m ahsu­
lot (xizmat, ish) qiym atiga o ‘tkazadi.
Aylanma m ablaglarning yuqoridagi xususiyatlari korxonalar 
oldiga m ahsulot ishlab chiqarish jarayonida doimo mehnat buyum- 
larining o ‘rnini to ld irish n i, ya'n i sotib olishni vazifa qilib qo yadi.
Aylanma m ablaglarning ba’zilari mehnat buyumlari b o lib , 
ular ishlab chiqarishda qatnashadi. Bunday mehnat buyumlari kor­
xona x o ‘jalik faoliyatida m e’yorlashgan (rejalashtiriladigan) tarzda 
ishtirok etadi.
M e’yorlashadigan aylanma m ab lag larg a quyidagilar misol 
boladi:
Ishlab chiqarish zahiralari - mehnat buyumlari (xomashyo, m a­
terial, y o q ilg l, idish va idish materiallari, ehtiyot qismlar, sotib olin­
gan yarim tayyor mahsulotlar)dan iborat b o lib , ular ishlab chiqar­
ish yoki xizmat ko ‘rsatish, ish bajarish uchun m oljallangandir.
Tayyor mahsulot - korxonaning barcha ishlab chiqarish bosq- 
ichlaridan o lg a n , davlat standartiga, texnik shartlarga javob bera- 
digan hamda korxonaning nazorat b o lim i tomonidan tekshirib qa- 
bul qilingan va korxonaning tayyor mahsulot omboriga qabul qilib 
olingan mahsulotlardir. Korxonaning tayyor mahsuloti x o ;jalik 
faoliyatida doimo oborotda b o lib , ular korxona qaysi mulkehilik 
shakliga asoslanganidan qat’iy nazar rejalashtiriladi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalam ing tayyor 
mahsulotlarini sifatlilik darajasi, j ah on standartiga t o l a javob bera 
olishi, jahon bozori raqobatiga bardoshliligi nafaqat korxona, balki 
butun x o ‘jalikning rivojiga ta'sir etadi.
Qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar bir yildan kam muddat- 
ga boshqa korxonalarga qo'yilgan investitsiya (obligasiyalar, aksi- 
yalar) va bir yildan kam muddatga berilgan qarzlardir.
33

---

Aylanm a m ablag ia m in g m e’yorlashmaydigan turlari ham 
mavjud b o iib , ular korxona xo'jalik faoliyatining muomala soha- 
sida ishtirok etadi.
Pul m ab lag iari - kassadagi naqd pul, hisoblashish schyotidagi 
pul m ab lagiari, bank schyotlaridagi pul m ab lag iari, pul hujjatlari 
(pochta markalari, davlat boji markalari, aviachiptalari, dam olish 
uylariga, bolalar oromgohlariga sotib olingan y o ilan m alar va ho- 
kazolar) hamda y o id a g i pul m ablagiaridir.
Kassadagi naqd pul - korxona x o ‘jalik faoliyatida ishlatish uc­
hun m oijallangan naqd pullardir. Kassadagi naqd pullar m e’yori, 
shu korxonaga xizmat qiluvchi bank tomonidan belgilanadi. Ushbu 
belgilangan m e’yor orqali korxonalarda ortiqcha naqd pullar turib 
qolishining oldi olinadi.
Hisoblashish schyotidagi pul m ablagiari. Korxonalar o ‘z faoli- 
yatlari davomida turli korxonalar, muassasalar, tashkilotlar bilan 
m uom alada va hisoblashishda b o iib , bunday vaqtlarda bank orqali 
hisoblashish amalga oshiriladi.
Valyutadagi pul m ablagiari. Korxonalar faoliyati davomida 
m illiy valyutamizdan tashqari valyuta m ablagiaridan ham foy- 
dalanadilar. M amlakatimiz mustaqillikga erishganidan so‘ng kor- 
xonalami valyuta m ab lag iari bilan hisoblashishlari kengaymoqda. 
Korxonalarda pul m ablagiarining hisobi 0 ‘zbekiston Respublikasi 
M arkaziy Banki ishlab chiqqan k o ‘rsatma va nizomlarga asosan 
olib boriladi. Debitorlik qarzlari korxonaga berilishi va to ian ish i 
kerak b o ig a n m ab lag ia r miqdoridir. Korxonaning debitorlik qarz- 
lariga quyidagilar misol b o ia d i.
- hisobdorlik summalari (korxonani xodimlariga xizmat sa­
fari uchun bergan, x o ‘jalik faoliyati ehtiyojlariga kerakli b o ig a n
m a b lag ia r (tovar, material, kanselyariya buyumlari va hokazolar) 
ni olib kelish uchun berilgan pul m ablagiari);
- yetkazilgan zarar yuzasidan hisoblashish summalari (xodim- 
larning korxonaga yetkazgan zararlari yuzasidan to ia s h i kerak 
b o ig a n qarzlari);
34

---

- turli debitorlik summalari (sotilgan asosiy vositalar, nom od­
diy aktivlar, qimmatbaho qog‘ozlar yuzasidan korxonaga tushishi 
kerak bo ‘lgan qarz summalari va hokazolar).
Hozirgi vaqtda hukumat tomonidan korxonalar o ‘rtasida turli 
debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamaytirish, tugatish borasida 
chora-tadbirlar belgilanib, am aliyotga tatbiq etilmoqda.
Shunday xo‘jalik m ablag‘lari mavjudki, ular korxona xo'jalik 
faoliyati oborotidan chetlatilgan b o ‘ladi.
Foydadan hisoblangan va to ia n g a n soliqlar - korxona xo ja lik
faoliyati natijasidaolgan foydasidan ishlab chiqilgan k o ‘rsatmalarga 
asosan, soliq summalarini to ‘laydi. Shu maqsadda hisoblangan va 
to ia n g an soliq summalari korxonalam ing oborotdan chetlatilgan 
m ab laglari hisoblanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlan - korxonaning ishlab chiqarish b i­
lan b o g liq b o lg a n m ablaglaridir.
Davr xarajatlari - korxonani boshqarish, tashkil etish va mali- 
sulotni sotish bilan bog‘liq b o lg a n moddiy ham da mehnat saiflari.
M uomala xarajatlari - savdo korxonalarining faoliyati bilan 
b o g liq xarajatlar b o ‘lib, ular ham savdo korxonasining oborotdan 
chetlatilgan m ab lag la ri hisoblanadi. Masalan, reklama, transport, 
elektr energiya to'lovi, mehnat haqi xarajatlan va hokazo.
Tugallanmagan ishlab chiqarish - korxona barcha ishlab chiqa­
rish bosqichlaridan to ‘liq o4m agan, tegishli texnik va boshqa sinov- 
lardan o ‘tmagan, yig‘ilmagan mahsulotlar bilan b o g iiq xarajatlar.
Yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari -k o rx o n ad a tashkil etil- 
gan yordamchi ishlab chiqarish bilan b o g iiq xarajatlar.
Zarar - korxona xo‘jalik faoliyati natijasida olingan molivaviy 
natija b o iib , u asosiy vositalarni, nomoddiy aktivlami, qimmatba­
ho qog‘ozlami, tovarlami, tayyor mahsulotni (ish, xizmat) sotish 
natijasida vujudga kelishi mumkin. Bu xarajatlar 1995- yilning 1- 
yanvardan amaliyotga joriy qilingan «Mahsulot (ish, xizmat) ishlab 
chiqarish va uni sotish bo ‘yicha mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga 
kiritiladigan xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarning shaklla- 
nish tartibi to ‘g ‘risida»gi nizomga asosan guruhlanadi.
35

---

Buxgalteriya hisobi obyektining “X o ‘jalik m ablaglarining 
tashkil topish m anbalari” guruhi quyidagi ikki turga bolinadi: 
Korxona m ablaglarining manbasi.
Chetdan jalb etilgan m ablag‘lam ing manbasi yoki majburi- 
yatlar. X o‘jalik m ablaglarining tashkil topish manbalari guruhi- 
dagi hisob obektlari tarkibini quyidagi chizmada k o ‘rish mumkin 
(1.4.5-chizma).
M a b la g ‘la r m a n b a i (p a ss iv la ri)
m a n b a i