Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

1 B .N idiz, H. A nderson, D. K o ld u y ell "‘Princiblcs o f A cco u n tin g ' M Ф инансы и эк о ­
номика. 2 0 0 4 г.
21

---

jarayonlari natijasida o ‘zgarib borishlarini yoppasiga, uzluksiz, qo- 
nun-qoidalarga asosan hujjatlarda to iiq , aniq, t o g ‘ri aks ettirish va 
samarali boshqarilish uchun zarur axborotlami shakllantirish hiso- 
blanadi.
Buxgalteriya hisobining obyektlari:
- a k tiv la r;
- majburiyatlar;
- xususiy kapital;
- zahiralar;
- daromadlar;
- xarajatlar;
- foyda va zarariar;
- va ular harakatlari bilan b o g iiq xo‘jalik jarayonlari hisobla- 
nadi.
Buxgalteriya hisobining ushbu obektlarini korxona faoliyatida- 
gi ishtirokiga ko‘ra xo‘jalik faoliyatini ta ’m inlash va xo‘jalik faoli- 
yatini tashkil etish bilan b o g iiq hisob obyektlariga b o ‘lish mum- 
kin.
Xo‘jalik faoliyatini ta ’minlash bilan bog‘liq gurahiga:
- x o ‘jalik m ablag‘lari;
- xo ‘jalik m ablaglari manbalarini tashkil etish bilan bog‘liq h i­
sob obyektlari kiradi.
Xo‘jalik faoliyatini tashkil etish bilan b o g iiq hisob obyektlari 
guruhi tarkibi:
- korxona faoliyatini tashkil etishda sodir boigan xo‘jalik ja ra ­
yonlari ushbu guruh hisob obyektlardan iborat.
Hisob obyektlari buxgalteriyada qiymat o ic h o v i bilan hisob­
ga olinadi.
X o‘jalik faoliyatida foydalanishiga k o 'ra xo‘jalik m ablaglari 
asosiy va aylanma kapitallarga b o iin ad i.
Asosiy kapital tarkibiga - asosiy vositalar, nomoddiy aktiv­
lar, uzoq muddatli investisiyalar, debitor qarzlar va xarajatlar, 
o ‘matiladigan asbob-uskunalar va kapital qo‘yilmalar kiritiladi.
Aylanma kapital tarkibi - tovar-moddiy zahiralar, kelgusi davr 
va kechiktirilgan xarajatlar, debitorlar, pul m ablag‘lari, qisqa mud-
22

---

datli investisiyalar ham da boshqa aktivlardan iborat. Shakllanish 
manbalari va maqsadli ishlatilishiga k o ‘ra korxona m ablagiari xu- 
susiy va qarz kapitallariga b o ‘linadi.
Xususiy kapital korxonaning o ‘ziga tegishli mulk b o iib , un- 
ing miqdori aktivlardan m ajburiyatlam i ayirish y o ‘li bilan aniqla­
nadi. Uning tarkibiga - ustav, qo‘shilgan, zahira kapitallari, taqsim- 
lanmagan foyda, sotib olingan xususiy aksiyalar, kelgusi davr xara- 
jatlari ham da to lo v lari uchun qilingan zahira va maqsadli tushum- 
lar kiritiladi.
Qarz kapitali boshqa yuridik ham da jism oniy shaxslarga te­
gishli bo‘lib qonun hujjatlariga muvofiq vaqtinchalik korxona ba- 
lansidagi m ablagiardir. Bunday kapitallar banklar, mijozlar, byud- 
jet, maqsadli jam g ‘armalar, ishchi-xizmatchilar, ta’sischilar, sho'ba 
va qaram x o ‘jalik jam iyatlariga tegishli kredit, zayom ham da maj- 
buriyatlardan iborat.
“Buxgalteriya hisobi” fani ham o ‘zining o ‘rganadigan predme­
ti va uni o ‘rganishda maxsus metodlarga ham egadir.
Metod (usul, yunonha metodos) tushunchasi ikki m a’noni 
bildiradi:
- ayrim voqealarni bilish, o'rganish usuli;
- alohida usul, harakat usuli yoki k o ‘rinishi.
Birinchi tushuncha kengroq m a’noga ega b o iib , “Buxgalteriya 
hisobi nazariyasi” fani voqealar (xo‘jalik jarayonlari)ni bilish, hi- 
sobga olish, o ‘rganishda barcha fanlar uchun umumiy bo‘lgan “di- 
alektika”, “deduktiv”, “induktiv” kabi usullar ham da “makon va 
zamon” kategoriyalaridan foydalanadi.
Ikkinchi m a’noda - alohida foydalaniladigan usullar m a’nosida
- qollaniladigan usullar yig‘indisi hisobning metodologiya 
(uslubi) sini tashkil etadi. M etodologiya buxgalteriya hisobi oldi- 
da turgan maqsad va vazifalarni hal etish yullari majmuasi, y a ’ni 
mavjud ilmiy, texnik va texnologik bazalar y ig ‘indisi hisoblanadi.
Usulning mazmuni - mazkur fanning predmeti, vazifalari va 
uning oldiga q o ‘yiladigan talablar xususiyatlariga b og‘liq b o ‘ladi. 
Ular buxgalteriya hisobi usulining tarkibiga kiradigan aniq usullar- 
ni belgilab beradi.
23

---

Hisob yuritish tartibini belgilab beruvchi tarkibiy qism sifatida 
buxgalteriya hisobiga xos b o ‘lgan quyidagi usullami k o ‘rishimiz 
mumkin (1.3.1-jadval).