Neoliberalizm va ijlimoiy bozor xo’jaligi Neoliberalizm kontseptsiyasi

Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishning tanqidiy yo’nalishi 
Xalqaro mehnat taqsimoti tadqiqotlari bo’yicha tanqidiy yo’nalishning kelib 
chiqishi odatda argentinalik R.Prebish va amerikalik G.Zinger nomi bilan bog’lab 
tushuntiriladi. Ulaг haqiqatdan ham birinchi bo’lib xalqara mehnat taqsimotining 
o’zara foydali xaгakteгi to’g’гisidagi tezisga qarehi chiqqan va sanoati rivojlangan 
mamlakatlar agrar mamlakatlar hisobiga boyib borishini ko^satib beгgan 
tadqiqotchilaг hisoblanadi. Lekin aynan shunday g’oyalami boshqa atoqli 
iqtisodchilar - shvetsiyalik G.Myurdal, angliyalik T.Balog, frantsiyalik F.Perru, 
braziliyalik S.Furtado, amerikalik U.Lyuis va Xirshmanlar ham ilgari surgan. Bu 
iqtisodchilarning qiyosli ustunlik nazariyasiga tanqidi qarashlari asosan uning 
metodologiyasiga qaratilgan. Ularni mazkur nazariyadagi ikkita jihat 
qanoatlantirma-gan. Birinchidan, qiyosli ustunlik nazariyasi muvozanatlik printsipi 
asosida qurilgan. Uning tarafdorlari tadqiqotida iqtisodiy jarayonlar mayatnik 
haгakatiga o’xshatiladi, ya’ni muvozanat kuchlarining buzilishi ertami, kechmi 
uning avvalgi yoki ancha yuqori darajada qayta tiklanishi bilan tugallanadi. 
Haqiqatda esa unday emas, deb hisoblaydi yuqorida ko’гsatilgan iqtisodchilar va 
muvozanatlik yondashuviga kumulyativ (harakatning biг tomonga yo’naltiгilishi) 
printsipini qarehi qo’yadi. “Agaг biг omil o’zgarea, - deb yozadi G.Myurdal, - 
unda ikkinchi bn omilda albatta o’zgarish bo’ladi. Natijada o’zaгo ta’sn 
ko’гsatishning kumulyativ jaгayoni kuchaydi... yoki qandaydû biг omilning 
o’zgaгishi, qanday sababdan bo’lishidan qat’iy naza^ kumulyativ samaraning yalpi 
ta’siri tufayli barcha tizimni muayyan yo’nalishda harakatga keltiradi”. Boshqacha 
qilib aytganda, buzilgan muvozanat avtomatik tarzda qayta tiklanmaydi, balki 
namuvozanatlikni kuchaytiruvchi va tizimda sifat o’zgarishiga olib keluvchi 
kuchlami kelitirib chiqaгadi. T.Balogning “Teng huquqli bo’lmagan sheriklaf’ 
asarida nomuvozanat- likning kuchayishi to’g’risida so’z yuгitiladi. Unda xalqara 
savdo jarayonida } Fransua Perru (1903-1987) rivojlangan va qaloq mamlakatlar 
o’rtasidagi uzulishning kuchayib borishi, bunday savdo ishtirokchi mamlakatlar 
iqtisodiyotini o’zaro to’ldirib borishiga ta’sir ko’rsatmasligi, balki daromadlar va 
resurslarni jamg’arish va taqsimlash imkoniyatlaridagi kumulyativ tengsizlikning 
kuchayishini kelitirib chiqarishi ko’rsatib beriladi. Garchi xalqaro savdo natijasida 
jahon daromadlari ko’payib borishi mumkin bo’lsada, shunga qaramay, kambag’al 
hududlarning qoshshoqlashuvi kuchayib bormoqda. Ancha rivojlangan 
mamlakatlarga kelsak, savdo ularning resurslarini ko’paytirib, ustunligini yana 
ham oshirmoqda. T.Balogning mulohazalarini mantiqan oxiriga etkazgan 
S.Furtado hisobla- nadi. Uning fikriga ko’ra, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda 

---

tengsizlik huquqi shu darajaga borib etdiki, rivojlanayotgan mamlakatlarni xo’jalik 
sub’ektlari sifatida gapirish biron ma’no kasb etishi qiyin. Xalqaro milliy 
korporatsiyalarning paydo bo’lishi bilan qoloq mamlakatlar o’z mohiyatiga ko’ra 
iqtisodiy suverenligini yo’qotdi, jahon kapitalistik xo’jaligining “qaram 
podsistemasiga” aylandi. Furtado qayd qilib o’tganidek: “Qoloq iqtisodiyotda 
rivojlanish ko’pincha xorijiy korxonalarning keng tarqalishiga bog’liq bo’ladi va 
shu ma’noda bunday rivojlanish “xalqaro” hisoblanadi. Ushbu xorijiy 
korxonalarning faoliyati ko’rila - yotgan podsistema tashqarisida qabul qilinadigan 
qarorlarga asoslanadi” Qiyosli ustunlik nazariyasi metodologiyasi tanqidining 
ikkinchi, asosiy yo’nalishi iqtisodiyotning ijtimoiy o’lchamiga qaratilgan. Xalqaro 
mehnat taqsimotining neoklassik kontseptsiyasi tarafdorlarli ham, “mahsulotning 
hayotiy tsikl” nazariyachilari ham xo’jalik yuritishning ijtimoiy masalalarini 
nazardan chetda qoladirishgan. Ijtimoiy masalalar esa, tanqidiy yo’nalish 
vakillarining ta’kidlashicha, “sof iqtisodiy” faoliyatga o’ziga xos tarzda ta’sir 
ko’rsatadi. Yuqorida aytilganlarni U.Lyus quyidagi misolda tasdiqlab beradi. Ikki 
mamlakat - rivojlangan va qoloq - tayyor mahsulot va xom ashyo ayirbosh qilyapti 
deb faraz qilamiz. Agar “sof” neoklassik nazariya nuqtai nazaridan olib qarasak, 
unda ayirboshlash shak-shubhasiz o’zaro foydali deb tan olinadi. Lekin kam 
rivojlangan iqtisodiyotning o’ziga xosligini hisobga olib salgina o’zgartirish 
kiritsak, xulosa butunlay boshqacha chiqadi. Ko’pchilik qoloq mamlakatlarda juda 
past mehnat unumdorligiga asoslangan ancha ko’p natural xo’jalik sektori amal 
qiladi. U erda ish haqi past bo’lganligi sababli ortiqcha ishchi kuchi eksport 
sektoriga doimo oqib o’tadi. Shuning uchun rivojlanayotgan mamlakatlar eksport 
sektorida unumdorlik qanchalik oshmasin, undagi ish haqi darajasi baribir natural 
xo’jalikdagi past mehnat unumdorligi bilan aniqlanadi. Modomiki esport sektor 
tadbirkor-larning foydasi, U.Lyus bo’yicha, xalqaro miqyosda tenglashar ekan, 
mehnat unumdorligining o’sishi natijalaridan rivojlangan mamlakatlar 
iste’molchilari foyda ko’radi. Birining ikkinchisi tomonidan ekspluatatsiya 
qilinishi ko’rinib turibdi. Xo’jalikni boshqarishning ijtimoiy jihatlari tahlili, 
tanqidiy yo’nalish tarafdorlarining ta’kidlashicha, o’zaro tartib yondashuvini 
taqozo etadi, ya’ni iqtisodiy jarayonlarning huquqiy, siyosiy, madaniy an’analar, 
psixologiya va shu kabilar bilan o’zaro ta’sirini o’rganish talab qilinadi. Bunday 
metodologik ko’rsatma ba’zi bir ijobiy natijalarga erishishga imkon berdi. Masalan, 
mustamlaka-chilik hukmronligi va mustamlakachilikning emirilishi davridagi 
jahondagi yetuk mamlakatlar siyosatini konkret tadqiqot qilish asosida G.Myurdal, 
F.Perru va ularning hamkasblari qaram mamlakatlarda aniq maqsadga yo’naltiril - 
gan asimmetrik (muvozanat buzilgan) iqtisodiyotni shakllantirish mexanizmini 
ochib berdi va shu bilan “uchinchi dunyodagi” og’ir, mushkul ahvol uchun 
javobgarlikning bir qismi kimning bo’yniga tushishini ishonarli qilib ko’rsatib 

---

berdi. G.Zinger, T.Balog, S.Furtadolarning “namoyish samarasi” atalmish tahlili 
o’zaro tartib yondashuvini unumli qo’llashga yana bir misol bo’la oladi. Bu 
iqtisodchilarning kuzatishi bo’yicha, qoloq mamlakatlarga eksport qilinayotgan 
tovarlar bu yerda nafaqat iste’mol buyumlari vazifasini o’taydi, balki yuqori 
rivojlangan mamlakatlar turmush tarzi to’g’risida axborot tarqatish vazifasini ham 
o’taydi va bu mahalliy aholining ancha boy qatlamiga “namoyish ta’sirini” 
o’tkazadi. Yer egalari, burjuaziya va amaldorlar rivojlangan mamlakatlarning 
iste’mol andozalarini qabul qilishga kirishadi. Natijada avvalari ko’p daromad 
egalarining istemoli uchun import qilinadigan tovarlar endi mahalliy sanoat 
tomonidan ishlab chiqarilishi kuchayadi. Shu bilan zaruriy buyumlarni ishlab 
chiqarish uchun mo’ljallangan kapital qo’yilmalari qisqaradi. Nega bunday jadal 
“rivojlanish” ko’pincha aholi turmush darajasining pasayishiga olib kelishi 
shunday ko’rinib turibdi. Tanqidiy yo’nalish vakillari qiyosli ustunlik 
nazariyasining kamchiliklarini ishonarli qilib ko’rsatib bersada, ular mazkur 
nazariyaga qarshi muqobil raqobatbob nazariya tavsiya eta olmadi. Ularning 
batafsil ishlab chiqilgan kontseptsiyasi bo’lmaganligi sababli, ulardan faqat ayrim 
metodologik element - larni, nazariy g’oyalarni olish mumkin. Masalan, G.Zinger 
bo’yicha, xom ashyo va mehnatni iqtisod qiluvchi yangi texnika yuqori rivojlangan 
mamlakatlar muammosini yechish uchun mo’ljallangan. Demak, uni 
rivojlanayotgan mamlakatlarda qo’llash, ularning manfaatlariga javob bermaydi.