Sh. N. Fayzimatov

 
6-bob. Fazoda buyumlarni orientasiyalash. 
6.1 Orientasiyalash usullari va texnik vositalar. 
Izlanish usullarini aniqash ma’lumki detallarni ishonchli avtomatik jamlash 
(yig’ish), ularning o’zaro joylashish umumiy, ya’ni tutashgan yuzalar xatoligi bu 
δ
∑
(tutashgan zanjir xatoligi, tutashayotgan detallarhisobga olingan holda δ
o
–ruxsat 
etilgan xatolikdan oshmasligi lozim, ya’ni; 
δ
∑
≤ δ
o
(6.1) 

---

160 
O’z-aro joylashish chegarasi kichkina bo’lgan detallarni yig’ishda sharoitni 
(2) tayinlash juda qiyin, chunki yig’ish meanizmlarini yuqori aniqlik bilan 
ishlashini talab qiladi va tutashayotgan detallar orasidagi chegara, tutashayotgan 
detallar o’lchamiga qarab, qat’iy bo’lishi zarur. 
Bunday holatda tegishli kompensatorlar (rostlagichlar) ko’zda tutilishi 
zarur, sharoit (2) esa quyidagicha ifodalanadi. 
δ
∑
≤ δ
o
+K 
bu erda K –yig’ilayotgan detallarning o’zaro joylashtirishdagi umumiy xatoligini 
rostlovchi kattalik. 
Keltirilgan sharoit bajarilishi uchun detallar chegaralangan (6.1) tengsizlik 
zonasida harakatga kelitiriladi. 
Harakat jarayonida shunday vaqt keladiki, bundv δ
∑
< δ
o 
va detallar 
tutashayotgan yuza bo’ylab o’z-aro rostlanadi. 
Hozirgi vaqtda harakatlanuvchi bazada tutash yuzalarni joylashtirishni 
talab etuvchi yig’ish va bu borada izlanishlar keng tarqalgan. Bu vaqtda izlanishlar 
mexanizmlar sifatida ko’pincha qo’lda his etish yo’li bilan yig’ish elementlariga 
asoslangan mexanizm tushuniladi. Lekin qisman to’g’ri halos, chunki ishchi 
izlanish harakatinigina bajarib qolmay,o’z sezgisi asosida yig’ilayotgan detallarni 
bir biriga nisbatan joylashishini rostlaydi, ya’ni maqsadga muvofiq harakat qiladi. 
Izlanish harakatlari bilan boradigan yig’ilish jarayoni harakterli hossa 
bo’lib, yig’ilayotgan detallarni nisbiy joylashishini nazorat qiluvchi va baholovchi 
elementlarning (bil vosita bo’lsa ham) bo’lmasligidir. SHu sababli izlanish harakati 
mexanizmi (termin avtoizlanish keng tarqalgan) faqat harakatga keltiruvchi organ 
bo’lib, bir tomondan mos kelmasligi, boshqa tomondan nazorat qiluvchi organni 
yo’qligi kamligi bo’lib hisoblanadi,bu mexanizmlar universalligi kamayadi. 
Avto izlanishda tutashayotgan detallardan biri harakasiz baza bo’lsa, 
boshqasi esa Yuzada o’z o’qiga perpenlikulyar holatda turliqonunlar asosida va 
traektoriyalar
bo’yicha harakatlanadi, masalan, to’g’ri chiziq bo’yicha, arrasimon 
egri chiziq bo’yicha, sinusoid, spiral bo’yicha va boshqalar.

---

161 
Detallar bir biriga ma’lum kuch bilan siqiladi. Tutashayotgan 
konturlar 
mos kelsa, o’q vitulkaga kiritiladi yoki aksincha vtulka o’qqa kiyg’aziladi. 
Shunday sxemalar mavjudki, bu bo’yicha har ikkala detal bo’yicha izlanish 
harakatlari bajariladi. 
Berilganzona chegarasida yig’ishdan avval detallarning dastlabki 
joylashish joyi mutlaqo betartib bo’lishi mumkin, shu sababli rostlash jarayoni 
ehtimollik harakteriga ega. Detallarni izlanish harakat bilan detallarni bir biriga 
moslab yig’ish ehtimollik jarayoni bo’lib, yig’ish davomida bir detal ikkinchi detal 
yuzasini egallaydi. 
Izlanish harakati bajariladigan mexanizmda o’xshash vazifalar boshqa turli 
holatlarda ham o’z yechimini topmoqda. Bunda (skanator) dastgohni nazorat 
qilinayotgan detal yuzasining har bir nuqtasi bo’ylab harakatlantiradi, mos 
elektrotovushli material sifat nazoratida, harakat maydonini optik datchik bilan 
o’lchashda, teleko’rsatuvda, kimyoviy ishlab chiqarishlarda, radiolakasiyada va 
boshqalar. Ba’zi fizik maydonlarni bunday tahlil usuli, jumladan yuza bo’yicha 
skanerlash degan nomni oldi. shunday qilib avtoizlanish yordamida rostlash usulini 
skanerlash deb nomlansa ham bo’ladi.
Yig’ilayotgan detallarni moslab jamlash uchun, mos valik 1 va plastina 2 
(6.1-rasm) oxirgini (3) o’q teshigi bo’lgan yuzasini skanerlash quyidagicha boradi: 
o’q O, proeksiyasi (markaz O
1
) qandaydir mm, trektoriya bo’yicha gorizantal 
tekislikda harakatlanib O
2 
o’qqa yaqinlashadi (teshik markazi O
2
) va valik unga 
kirshi mumkin. Bunda shartga amal qilish uchun mm
1 
traektoriya O
2
markazli 
aylana va r=r
o
-r
v 
radius orqali o’tishi kerak.Bu erda r
o
-teshik radiusi, r
v
valik 
radiusi.Bu O
1
O
2 
masofa, r kattaligi, ya’ni valik va teshik orasidagi tirqishdan 
kichkina bo’lganda yig’ish sodir bo’ladi. Yoki valik konturi tishi chegarasiga 
kirgandaizlanish yoyilmasini “quyuqligi” (izlanish zichligi) kattaligini aniqlaymiz. 

---

162 
6.1-rasm. Detallarning markazga tomon harakatlanish sxemasi. 
Buning uchun yig’ishda eng noqulay sharoitda ikki tutash yoyilma chiziq 
orasidagi masofani anqlaymiz (izlanish qadami), ya’ni valk diametri d
v max
maksimal teshik diametri d
o min
-minimal, ikkita yonma-yon chiziq, valik markazini 
teshikli detal yuzasidan izlanish qadami ∆-ga teng bo’lgandagi izi.
Rasmdan kelib chiqishicha kirishishni ta’minlash uchun quyidagi shart 
bajarilishi zarur. 
h+d
o min
≥d
v max
+∆
(6.2) 
bu erda h-teshik nuqtasi A-dan valik izi nuqtasi A
1
–gacha masofa. 
Masofa h-kattaligi aniq emas va uning ta’sirini yo’qotish uchun uning eng 
kichik qiymatini qabul qilish kerak. h=0. Shu yo’l bilan ishonchli qadam ∆-
kattaligini olamiz, bunday holatda har doim detallar o’rnashishi sodir bo’ladi. 
Tengsizlik (2) dan hosil qilamiz. 
d
o min
≤∆-d
v max
shunday qilib, agar markaz O
2
-teshik ∆ yo’lakda, o’rta chiziq-O
1
valik izi O
1 
(valik),bo’lsa kirishuv sodir bo’ladi. 
Ba’zida avtoizlanish detallarni to’g’ri chiziq bo’ycha ilgarilama-qaytma 
harakati hisobiga sodir bo’ladi. Bunda izlanish faqat bitta kordinata izlanayotgan 
detalga mos valik to’lqinlamasi berish bilan boradi. 

---

163 
Shuningdek, shunday qurilmalar mavjud bo’lib, ularda birlashayotgan 
detallar dastlabki o’q siljishi kamayishi, bu detallardan biri aylanayotganda sodir 
bo’ladi. 
Bunday sxemalar uchun bir xid hislat ta’luqlilidir, harakatlanayotgan detallar 
oddiy harakat-qaytma yoki aylanma harakat qiladi. Agar val o’qi vtulka teshigi 
o’qi bilan mos tushmasa, vtulka o’qi bilan birlasha olmaydi, bunday bo’lgan 
taqdirda yig’ilgan sxema to’liq aniqlik va ishonchlilikka ega bo’lmaydi. 
Detallar o’qi birlashish uchun izlanish harakatini chiziq bo’yicha emas 
ma’lum maydon bo’yicha olib borish zarur. Ushbu sharoit izlanish olib borayotgan 
detal harakatini murakkabligini ta’minlashni talab etadi. Ma’lumki u ikki oddiy 
harakatni o’tkazuvchi, nisbiy birlashuvdan hosil bo’ladi. 
Agar birlashadigan vtulkaga aylanma harakat berilsa, bunda valik radial 
qaytma harakat bilan birgalikda,bu arakatlarni sinxromlash sharoitida detallar 
umumiy nisbiy tanijalovchi harakat yassi spiral ko’rinishini beradi, ya’ni izlanish 
maydon bo’yicha ketadi. Tabiiyki, bunda har qanday o’qlarni dastlabki (o’q valik 
va teshik o’qi) holatida yuqorida keltirilgan chegaralov yo’qoladi. 
Misoldan ko’rinib turibdiki, har bir detalning harakati oddiy bo’lishi 
(qaytma yoki aylanma) mumkin, lekin umumiy nisbiy harakati albatta murakkab 
bo’lib, ikki harakat yig’indisidan iborat bo’ladi. 
Misoldan ma’lum bo’lishicha, barcha birlashadigan detallarda izlanish 
harakatini olib borish mumkin. 
Shu yo’l bilan bir vtulkaga ikkita valik, biri tepadan, biri pastdan o’rnatish 
mumkin. 
Avto izlanish jarayonida detallar harakati ularni nisbiy rostlanishga 
dastlabki vektori, yig’ilayotgan detallar holatga bog’liq emasligi bilan 
harakterlanadi.