Sh. N. Fayzimatov

 
 
 
1.7 – rasm. Avtomatik tizimning fuknsional sxemasi. 
Bunda
x(t)
– axborot manbaidan kelayotgan kirish signali, 
z(t)
– BQ ishlab 
chiqqan boshqaruvchi ta’sir, 
u(t)
– chiqish signali. 
Avtomatik tizim ochiq va yopiq bo’lishi mumkin. Ochiq AT yuqorida 
ko’rilgan funksional sxema bo’la oladi.
 
Boshqaruv – bu ma’lum maqsadlarning erishuviga olib keladigan jarayonni 
tashkil qilishdir. 
Boshqacha aytganda boshqaruv – u yoki bu jarayonni tashkil qilish 
natijasida ma’lum maqsadlarga erishishni ta’minlashdir. 
Avtomatika, 
elektronika 
va 
hisoblash 
texnikasining 
rivojlanishi 
avtomatikaning inson faoliyatining barcha soxalariga kirib kelishiga olib keldi. 
Avtomatika va avtomatlashtirish butun texnika rivojlanishining asosiy yo’nalishi 
bo’lib kolmokda. 
Hozirgi zamonda sanoatning rivojlanishini ishlab chiqarish jarayonlarining 
mexanizasiyalashtirilgani va avtomatlashtirilganligi bilan tavsiflanadi. 
Mexanizasiya– bu qo’l mehnati vositalarini mashina va mexanizmlar bilan 
almashtirishdan iborat. Bunda inson og’ir va jismoniy mehnatdan ozod bo’ladi. U 
faqat mashina va mexanizmlar ishini nazorat qiladi, xolos. 
Avtomatizasiya
 –
bu boshqaruv jarayonlaridagi inson mehnatini avtomatik 
qurilma va asboblar bilan almashtirishdir. 
Insonning bevosita aralashuvisiz boshqaruv vazifalarini bajaruvchi texnik 
qurilmalar avtomatik qurilmalardeb ataladi. 
x(t) z(t) y(t)
Axborot manbai 
BO
BQ

---

28 
Avtomatika– bu ilm va texnika yo’nalishi bo’lib, inson ishtirokisiz o’z 
funksiyasini bajaruvchi qurilma, vosita va moslamalar yaratish bilan shug’ullanadi 
va bunga tegishli boshqaruvning nazariya va amaliyotini yaratadi. Rostlanishi 
zarur bolgan texnologik parametr, ya’ni miqdori va qiymati bir me’yorda ushlanib 
turiluvchi yoki ma lum dastur bo’yicha o’zgartiriluvchi parametr rostlanuvchi 
qiymatyoki rostlanuvchi parametr deb yuritiladi. Texnologik jarayon yoki 
texnologik jihozning parametrlari rostlanadigan bo’lsa, ular rostlov obektlari (RO) 
deb Yuritiladi. 
Rostlov (boshqariluv) obekti va boshqaruv qurilmasi birgalikda o’zaro 
aloqada bo’lib, avtomatik boshqaruv yoki avtomatik rostlash tizimini tashkil qiladi. 
Avtomatik boshqaruv tizimi (ABT) – maxsus qurilmalar yordamida, 
tashqaridan ta’sir ko’rsatmagan holda, ma’lum bir berilgan qonuniyat bo’yicha 
boshqaruv obektida ro’y beruvchi jarayonlarni tavsiflovchi bir yoki bir nechta 
parametrlarni boshqaradi. 
Avtomatik rostlov tizimi (ART) – maxsus regulyator yoki reguyatorlar 
yordamida tashqi ta’sirsiz, rostlovchi obektda ro’y beruvchi jarayonlarni 
tavsiflovchi bir yoki bir nechta fizik qiymatlami mo’tadil, o’zgarmas qiymatda 
ushlab turadi. Agar avtomotik rostlov tizimida g’alayonlovchi ta’sir bo’lib, uni 
yo’qotishlik yoki ma’lum bir ruxsat etiluvchi ta’sirga keltirish talab etiladigan 
bo’lsa, avtomatik boshqaruv tizimi berilgan signalni ma’lum bir qonuniyat bilan 
o’zgartirib, kerakli aniqlik bilan bajarishi zarur. Binobarin, avtomatik boshqaruv 
vazifasiga boshqaruv ta’sirini yaratish, eng yaxshi rejimni avtomatik ravishda 
tanlash, avtomatik boshqaruvda o’zini o’zi sozlash va boshqalar kiradi. Avtomatik 
rostlash avtomatik boshqaruvning xususiy holi hisoblanadi. 
Hozirgi 
paytda 
ishlab 
chiqarishning 
alohida 
oddiy 
sohalarini 
avtomatlashtiribgina qolmay, balki ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarish 
jarayonini kompleks avtomatlashtirishga o’tilgan. Har xil avtomatik ishlab 
chiqarish liniyalari, xatto yirik avtomatik ishlab chiqarish korxonasilar barpo 
etilmoqda. 

---

29 
Shunday qilib, avtomatik tizim Boshqaruv Ob’ekti (BO) va Boshqaruv 
Tizim (BT) idan tashkil topgan. 
BT boshqaruv maqsadi va boshqaruv natijalari xaqidagi ma’lumotlar 
manbaini, tizimga kiritilayotgan ma’lumotlarni analiz qiluvchi va boshqaruvchi 
buyruqlar ishlab chiqaruvchi qurilma hamda boshqariladigan ishchi qurilmaga 
buyruqlarni yetkazuvchi qurilmalarni o’z ichiga oladi. 
Ma’lumotlar manbai bo’lib boshqaruv maqsadi hamda boshqaruv 
ob’ektining xatti-harakatlarini harakterlovchi turli fizik kattaliklarni o’lchash 
asboblari hizmat kiladi. Avtomatik boshqariladigan raketa bunga yaqqol misol 
bo’lib, nishon va raketaning o’zaro holatlarini aniqlovchi lokator asosiy 
ma’lumotlar manbai hisoblanadi. 
Bu sxemadan ko’rinadiki, avtomatik tizimlar turli funksiyalarni bajaruvchi 
bir necha elementlar yig’indisidan tashkil topadi. Avtomatik boshqaruv qurilma 
(ABQ)lari odatda quyidagi elementlardan tashkil topadi: 
1) Ko’pincha sezgir elementlar deb yuritiladigan turli fizik kattaliklarni o’lchovchi 
qurilmalar (bu qurilmalar BT ga boshqaruv vazifalari va natijalari haqidagi 
ma’lumotlarni berib turadi). 
2) Funksional qayta ishlovchilar yoki hisoblash qurilmalari. Bu qurilmalar 
boshqaruv parametrlarini aniqlash yoki ma’lumotlarni mukammalrok taxlil qilish 
va boshqaruv signallari ishlab chiqarish ishlarini bajaradi. 
3) Bajaruvchi qurilmalar. Bu qurilmalar ob’ektni bevosita boshqaradi. Tizim 
qanchalik murakkab bo’lib borsa, tashkil etuvchilar soni qanchalik ortib borsa, 
tizimning ishonchliligi shunchalik kamayib boradi, chunki har bir elementning 
ishdan chiqib qolishi tizimning normal ishini to’xtatib qo’yadi. 
Murakkab BT larining normal ishlashini ta’minlash uchun tizimni tashkil 
etuvchi har bir element holatini nazorat qilib turish maqsadga muvofiqdir. Tizim 
elementlarining holatlarini nazorat qiladigan va zarur hollarda nosozlik to’g’risida 
ma’lumot signali beradigan o’lchagichlar, nazorat qiluvchi qurilmalar ichki nazorat 
elementlari deyiladi. Bunday nazorat avtomatik BT ning sifatini va ishonchliligini 
oshiradi. 

---

30