Tа’limni tаshkil etish turlаri vа shаkllаri. Dаrs – tа’limni tаshkil etishning аsosiy shаkli sifаtidа taʼlim turlari va shakllarining tavsifi

Nostandart darslar.
XX asr 70-yillari oʼrtalarida, milliy maktablarda 
oʼquvchilarning mashgʼulotlarga qiziqishlarining pasayish xavfi aniqlandi. 

---

Muammoni bartaraf etish maqsadida nostandart darslarning tashkil etilishiga 
alohida eʼtibor qaratildi. Nostandart dars anʼanaviy tuzilishdagi improvizatsion 
oʼquv mashgʼulotidir.
Pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning oʼnlab turlari 
mavjudligini koʼrsatdi. Ular orasida “berilish” darsi, amaliy oʼyinlar, matbuot 
konferentsiyalari, ijodiy hisobotlar, musobaqalar, KVN turidagi oʼyinlar, tanlov, 
teatrlashtirilgan darslar, binar, komp’yuterli darslar, fantaziyalar, “sudlar”, 
haqiqatni izlash, “paradokslar”, auktsionlar, dialoglar va boshqalar koʼzga 
tashlanadi. 
Oʼqituvchining darsga tayyorgarligi. Darsning samaradorligi uning puxta 
tayyorlanganligi va samarali tashkil etilganligi bilan bogʼliq. Yaxshi 
rejalashtirilmagan, yetarlicha oʼylab chiqilmagan, shoshilinch tuzilgan va 
oʼquvchilar imkoniyatlariga moslashtirilmagan dars sifatli boʼla olmaydi. Darsga 
tayyorgarlik aniq sharoitlarda eng yuqori yakuniy natijaga erishishni taʼminlovchi 
oʼquv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etilishini taʼminlash, komleks chora-tadbirlarni 
ishlab chiqishdir. 
Oʼqituvchining darsga tayyorgarligida quyidagi uchta bosqich koʼzga 
tashlanadi: tashxislash, bashoratlash, loyihalashtirish (rejalashtirish). Shu bilan 
birga oʼqituvchi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, oʼz fanini erkin olib borishga 
erishishi lozim. Darsga tayyorgarlik asosini boʼlajak mashgʼultning algoritmlari, 
samaradorligi bogʼliq boʼlgan omillar va holatlarni hisobga olishni taʼminlovchi 
qadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil etadi. 
Аlgoritmni amalga oshirish aniq sharoitlarni diagnostika qilish bilan 
boshlanadi. 
Tashxis 
didaktik 
jarayon 
kechadigan 
barcha 
sharoitlarni 
oydinlashtirish, uning natijalarini belgilashdir. Unda oʼquvchilarning imkoniyatlari, 
ularning faoliyatlari va xulqlari, motivlari, talab va layoqatlari, qiziqish va 
qobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, oʼquv materialining xususiyati, uning amaliy 
ahamiyati, dars tuzilishi, yangi axborotni oʼzlashtirish, mustahkamlash va 
tizimlashtirish, bilim, koʼnikma va malakalarini nazorat qilish hamda tuzatish kabi 
holatlar namoyon boʼladi.
Bashoratlash boʼlajak darsni tashkil etilishining turli varianlarini baholash va 
ulardan qabul qilingan mezonlarga muvofiq eng maʼqulini tanlab olish.
Loyihalashtirish (rejalashtirish) oʼquvchilarning oʼquv faoliyatini boshqarish 
dasturini yaratish boʼlib, u darsga tayyorlanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. 
Loyiha (boshqarish dasturi) qisqa va aniq, erkin tuzilgan, pedagog oʼzi uchun 
boshqarish jarayoni muhim vaziyatlari (kimdan va qachon soʼrash, qaerda mavzuni 
kiritish, mashgʼulot keyingi bosqichiga qanday oʼtish, oldindan koʼzda tutilmagan 
qiyinchiliklar yuzaga kelganida jarayonni qaysi sxema boʼyicha qayta 
oʼzgartirish)ni belgilab olishga imkon beruvchi hujjatdir. Boshqarish dasturi 

---

darsning anʼanaviy rejasidan boshqarish taʼsir koʼrsatishlarini aniq va tushunarli 
belgilab olish bilan farq qiladi.