Тупроқ физикаси

 
U
3
O
8
+1/20
2
+3CO
2-
3
+6HCO
3
-3UO
2
(CO
3
)
3
4
+3H
2
O 
UO
2
(CO
3
)
4-
3
– эрувчан ва ҳаракатчан кўп ерларнинг асосини ташкил этади 
ва шунинг учун у тупроқни заҳарлайди. Уронил оқар сувларда кўп миқдорда 
учрайди. Кўллар, ботқоқликлар ва юмшоқ тупроқларда таркибида СаО, РО
3-
4
, 
Си лар мавжуд бўлган минераллар – эримайдиган тузларнинг тўпланиши 
кузатилади. Айниқса, сланец, кўмир ва торфларда
U кўп миқдорда учрайди. 
Олиб борилаган тадқиқотларда рН нинг маълум бир кўрсаткичларида сув ва 
тупроқ тарукибидага органик моддалар U ни фиксация қилиши (тўплаши) ва 
олиб чиқиши мумкинлиги тасдиқланган.
Бунда U
VI 
нисбатан U
IV
табиий гумин 
кислоталари билан биргаликда кўпроқ эрувчан бирикмалар ҳосил қилади ва 
ҳаракатчанлик қобилиятига эга бўлади. Тупроқларнинг шаклланиши ва нураш 
жараѐнларида таркибида Ca, Pb, Cu элементлар бор бўлган минераллар (отенит, 
ренардит, торбенит ва бошқалар) нинг парчаланишида ҳосил бўлган РО
3-
4 
катта 
роль ўйнайди.
Ураннинг сув оқимлари билан олиб чиқиб кетилиши нафақат уронил, 
яъни U
IV
иони ѐки органик моддалар билан, балки сувларда сузиб юрувчи 
лойқа, ил ва лойли заррачалар ѐрдамида ҳам олиб чиқиб кетилиши мумкин. 
Кўпчилик табиий тупроқларда U ниҳоятда кам миқдорларда топилган.
Ураннинг миқдори, одатда, тупроқларда 10
-4 
% дан кўп учрамайди. Фақатгина 
уран кони жойлашган ҳудудлар атрофидаги тупроқлар бундан мустасно 
ҳисобланади, бу ерларда унинг миқдори 10
-2 
% га ортиши мумкин. Устки 
қатламларда органик моддаларнинг ортишига боғлиқ ҳолда тупроқнинг уран 

---

282 
миқдори ҳам ортиб боради. Уран миқдори кўп бўлган тупроқларда ўсувчи 
ўсимлик илдизларида ҳам унинг миқдори кўпроқ тўпланади. 
Урандан фарқли улароқ торий (Th) МДҲ нинг ўрганилган барча 
тупроқлари таркибида учраши кузатилган. Унинг концентрацияси 2,3∙10
-4
- 
14∙10
-4
% атрофида учрайди. Унинг ҳар хил чуқурликдаги миқдорий 
кўрсаткичлари она жинслар таркибида қараб ҳар хиллиги аниқланган. 
Таҳлиллар шуни кўрсатадики, нураш жараѐнида торийнинг сезиларли миқдори 
тупроқ заррачаларига ютилиб жойида қолиш қобилиятига эга. Ионий Io – 
изотопи Th билан бирга Mn, Si ва Fe гидроксидларида тупроққа ютилади. 
Л.А.Кузьмина 
тажрибалари 
бўйича, 
турли 
тупроқларда 
ва 
турли 
чуқурликлардаги Io нинг миқдорини баҳолаш мумкин (61-жадвал).