Тупроқ физикаси

ρ 
билан бир томондан, электронларнинг заряди 
е
, массаси 
m
, эркин ҳаракатланиш узунлиги 
l
e
,
 
концентрацияси 
n
ва иссиқлик 
тезлиги 
v
билан иккинчи томондан қуйидаги кўринишдаги боғланишлар 
мавжудлиги тасдиқланган:
ρ = 
e
l
ne
mv
2
2
Тупроқ эритмасида оддий электролит қўйидагича муносабатда бўлади: 
ρ = 
)
(
1



u
u
zc
k

бу ерда,
α – электролитик диссоциацияланиш коэффиценти;
с
k
 
– эритма концентрацияси; 

---

212 
z – 
ионлар валентлиги; 
u
+ 
ва 
u
–
– мусбат ва манфий зарядли ионларнинг ҳаракатчанлиги, яъни 
Е
= 
1 қийматидаги кучланишга эга электр майдонидаги ионларнинг тезлигини 
(масалан, 1 
в/сек
) акс эттиради. 
Диэлектриклар учун ζ қиймати расмий ҳолатда электролитлар учун акс 
эттирилган тенглама билан ифодаланиши мумкин, бироқ зарядларнинг 
(электронлар ва бўшлиқлар) ҳаракатланиши бутунлай бошқача механизм 
асосида амалга ошади ва бу ҳолат заряд манбасининг қўзғалишига ва уларнинг 
ташқи шароит таъсири (нурланиш ва асосан ҳарорат) остида тўлиқ ҳолатдаги 
валент зонадан ўтказувчан зонага сакрашлари амалга ошиши билан боғлиқ 
ҳисобланади. Маълумки, бунда заряд манбаи орқали эгалланувчи таъқиқланган 
зона катта ҳисобланади ва унинг қиймати юзлаб 
kT
қиймат орқали ўлчанади (бу 
ерда 
k
– Больцман доимийси, 
T
– мутлоқ ҳарорат қийматини ифодалайди). 
Тупроқ эритмасининг муҳим аҳамиятларидан бири, айнан унинг 
хусусиятлари тупроқнинг тўлиқ электр ҳарактеристикасини, яъни унинг 
ҳарорат жараѐни, электроосмос, электрофорез каби барча электрокинетик 
ҳодисалар, ўзгармас токнинг тупроқдан ўтишида қутбланиш ҳодисаси ва 
ўзгарувчан токнинг тупроқдан ўтишида частотали-дисперсион таъсирларини 
белгилайди. Бу ҳодисалардан айримлари китобнинг ушбу бобининг кейинги 
параграфларида батафсил ѐритилади. Бу ерда биз агрономия, тупроқшунослик, 
деҳқончиликдаги назарий ва амалий масалаларни ечишда тупроқнинг электр 
ўтказувчанлигининг муҳим аҳамиятга эга эканлиги ҳақида қисқача тўхталиб 
ўтмоқчимиз. 
Биринчи навбатда, тупроқнинг электр ўтказувчанлиги унинг намлигига 
боғлиқлигини аниқлаштириш ҳақида гапириб ўтиш лозим, чунки бу боғлиқлик 
орқали тупроқ намлигини аниқлаш услубини яратиш мумкин. Ушбу 
боғлиқликни билиш электр ўтказувчанлик ва электр узатувчанлик 
хусусиятларини илмий жиҳатдан бошқариш имконини беради. Натижада 
тупроқни шўрланиши ва кераксиз элементлардан тозалаш каби қатор муҳим 
хусусиятларини 
исталган 
томонга 
ўзгартириш 
мумкин. 
Электр 
ўтказувчанликни ўзгартириш электросмос ва электродиффузия жараѐнларини, 
шунингдек тупроққа ишлов бериш бўйича электрмойлаш, электромелиорация 
сингари амалий чора-тадбирлар ва бошқаларни ишлаб чиқишда асос бўлиб 
хизмат қилиши мумкин. 
Тупроқдаги намнинг турли шаклларда бўлиши ва тупроқ заррачалари 
ҳамда сув билан ўзаро ҳар хил таъсирда бўлиши тупроқ намлиги шаклларининг 
хусусияти ҳақида мулоҳаза юритишда электр ўтказувчанликни – ўзига хос ва 
сезгир критерий эканлигини кўрсатади.