|
5.1.1-rasm. Korrupsiyaning asosiy turlari
Poraxo‘rlik xufyona iqtisodiyotning bir turi bo‘lib, turli
konsultantlar, agent, vositachilarga, rasmiy shaxslarga xizmatlariga
haq to‘lash ham hisoblanadi. Bunda pora beruvchi naf yoki foyda
olish kabi maqsadlarini amalga oshirish maqsadida unga sharoit
Korrupsiya turlari
poraxo‘rlik
firibgarlik
tovlamachilik
nepotizm
yaratib beruvchi mansabdor, vakolatli shaxslarga pora beradi
58
.
Poraxo‘rlikni keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar quyidagilardan
iborat:
– biznesni boshlash uchun ruxsat olish, ro‘yxatdan o‘tish, qulay
sharoit yaratishga intilish;
– korxona raqobatchilarini yo‘ldan olib tashlash, ularni
bozordan, faoliyat sohasidan surib chiqarish;
– davlat xizmatlariga, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishga
erishish, bu yo‘lda mansabdor shaxslar tazyiqi, qarshiligini yengish;
– soliq to‘lovlari bo‘yicha qarzdorlikni kamaytirishga intilish;
– tartibga solinuvchi narxni oshirish uchun ruxsat olish;
– o‘z xodimlari, o‘zining va oilasining, biznesining
xavfsizligini ta’minlash maqsadida pora berishga majbur bo‘lish
59
.
Tovlamachilik
– aldash, laqillatish, qo‘rqitish yo‘li bilan
kishining mol-mulki, pulini olib qo‘yish, undan foydalanish;
firibgarlik.
Tovlamachi
– kishilarni tovlab, laqillatib, qo‘rqitib kun
ko‘ruvchi; firibgar
60
.
Firibgar
– firib beruvchi, hiylagar, aldoqchi; aldamchilik,
tovlamachilik, makru hiyla bilan shug‘ullanuvchi kimsa.
Firibgarlik
– aldamchilik, hiylagarlik.
Firibgarlik
– aldov yoki ishonchni
suiste’mol qilish yo‘li bilan begona mulk yoki mulkka nisbatan
huquqni qo‘lga kiritish (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat
Kodeksining 168-modda).
Firibgarlik
- korxona rahbariyati yoki
xizmatchilari orasidan bir yoki bir nechta shaxsning hisob va hisobot
ma’lumotlarini ataylab noto‘g‘ri aks ettirishi va taqdim etishini, shu
jumladan, hisob yozuvlarini qalbakilashtirish va boshlang‘ich
hujjatlarni soxtalashtirish, hisob yozuvlarini qasddan o‘zgartirish,
xo‘jalik operatsiyalari mazmunini o‘zgartirish va qonunchilik hamda
korxona siyosatida o‘rnatilgan qoidalarni buzish.
Firibgarlik
–
rahbariyat, boshqaruvni amalga oshiruvchilar, xodimlar orasidan bir
58
Маънавият: изоҳли луғат. –Т.: Ғафур Ғулом НМИУ, 2009. 476-477-бет.
59
Qarang: Кочергина Т.Е. Экономическая безопасность: Ростов Н/Дону:
Феникс, 2007. С164-165.
60
Абулқосимов Ҳ.П., Абулқосимов М.Ҳ. Иқтисодиётга оид атама ва
тушунчаларнинг изоҳли луғати.-T.: “ABU MATBUOT-KONSALT”,2017.- 292-293-
бетлар.
yoki bir nechta kishi yoki uchinchi shaxslar tomonidan noqonuniy va
adolatsiz manfaat olish uchun aldov yordamida ataylab qilingan
harakatdir. “Firibgarlikka qo‘l urgan odamlar odatda o‘z harakatlarini
oqlashga arziydigan harakatlar, deb ishonadilar” (Amerika Diplomli
buxgalterlar instituti, 2003). Bank sohasidagi tadqiqotlar shuni
ko‘rsatdiki, firibgarlik qilgan xodim odatda o‘zi aldayotgan
korxonada ko‘p yillik stajiga ega bo‘ladi. Asosan, bular vakolatlarga
ega bo‘lib, ilgari o‘z ishiga nisbatan e’tiroz va tanbehlar olmagan
muhandis-texniklar sirasiga kiruvchi xodimlardir. Ko‘pincha ular
firibgarlik qilish uchun ruxsat etilgan kompyuter tizimlaridan
foydalanadilar, qolaversa, bu ishni asosan bankning oddiy ish
soatlarida qiladilar
61
.
Korrupsiya keng miqyosda hisob-kitob olib boruvchi va
nazoratni amalga oshiruvchi har qanday markazlashgan davlat
faoliyatining orqa tomonidir. Korrupsiya o‘zi paydo bo‘lgan muhit –
davlat kabi qadimiydir. Qadimgi Hindistonning Manu Qonunlarida
(eramizdan avvalgi II asr) “amaldorlar birovning mol-mulkini egallab
olishga intiluvchi“ va “badniyatlik maqsadida pul undiruvchi”
ekanliklari to‘g‘risida gapirilgan.
Professional davlat amaldorlari hali bo‘lmagan antik tarixning
dastlabki bosqichlarida korrupsiya mavjud bo‘lmagan.
Ibtidoiy va erta sinfiy jamiyatlarda yo‘lboshchi yoki
sarkardalarga yordam so‘rab qilingan murojaat uchun haq to‘lash
keng
yoyilgan.
Davlat
apparati
murakkablashib,
uning
professionalligi oshib borgani sari vaziyat ham o‘zgarib bordi. Oliy
toifadagi hokimiyat quyi pog‘ona xizmatchilariga qat’iy belgilangan
haq to‘lashni talab qilgan davrda ular murojaat qiluvchi fuqarolardan
yashirin ravishda o‘z xizmat majburiyatlarini bajarganliklari uchun
qo‘shimcha xaq olishga intilganlar.
Antik tarixning so‘ngi davrida korrupsiya vujudga kelib rivojlana
boshlandi. Rim imperiyasida shunday davlat amaldorlari paydo
bo‘lganda, ular haqida “u boy provinsiyaga kambag‘al bo‘lib kelib,
kambag‘al provinsiyadan boy bo‘lib ketdi”, deb gapirishar edi. Bu
61
Абулқосимов Ҳ.П., Абулқосимов М.Ҳ. Иқтисодиётга оид атама ва
тушунчаларнинг изоҳли луғати.-T.: “ABU MATBUOT-KONSALT”,2017.- 292-293-
бетлар.
davrda rim huquqida «
Do'stlaringiz bilan baham: |
