Mashg’ulotlarning m a V z u L i

---

Mustaqil 
ta’lim
mashg’ulotlarning
M A V Z U L I 
R E J A S I 
№
Mavzular 
1 
Texnologik 
ta’limda
interaktiv metodlar 
2 
Kasblarini tahlil qilish metodikasi 
3 
Pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismlari 
4 
Pedagoglarning talabalar biln muloqot 
ko’nikmalari
5 
Keng profilli mutaxassis 
to’g’risidagi
Tushunchalar 
6 
Yuqori malakalimutaxassisga quyiladigan talablar 
7 
Kasbiy-pedagogik 
ta’limning
falsafiy- metodologik asoslari 
8 
Bo’lajak
mutaxassislar pedagogik tayyorgarligi mazmuni 
9 
Ta’lim
tizimini va pedagogic jarayonlarni 
Boshqarish 
10 Pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish 
yo’llari
11 Axborot texnologiyalarini 
ta’lim
jarayonida 
qo’llash
yo’llari
12 Texnologik 
ta’limda
loyihalash metodi 
JAMI 

---

Innovatsio
n texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatiga 
yangilik, o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan interaktiv metodlardan 
to‘liq foydalaniladi. Interaktiv metodlar –
bu jamoa bo‘lib fikrlashdan iborat deb yurit
iladi, 
ya’ni pedagogik ta’sir etish usullari bo‘lib, ta’lim mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. 
Bu metodlarning o‘ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va o‘quvchilarning birgalikda 
faoliyat ko‘rsatishi orqali amalga oshiriladi. Bunday pedagogik hamkorlik jarayoni o‘ziga 
xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi: o‘quvchining dars davomida 
befarq bo‘lmaslikka mustaqil fikrlash, ijod etish va izlanishga majbur etishi; o‘quvchilarni 
o‘quv jarayonida bilimga bo‘lgan qiziqishlarini doimiy
ravishda bo‘lishini ta’minlashi; 
o‘quvchining bilimga bo‘lgan qiziqishini mustaqil ravishda har bir masalaga ijodiy 
yondoshgan holda kuchaytirishi; pedagog va o‘quvchining hamisha hamkorlikdagi 
faoliyatini tashkillanishi. Pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi - 
bu o‘qituvchi va 
o‘quvchining belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijada hamkorlikda erishishlari 
uchun tanlangan texnologiyalariga bog‘liq deb hisoblaymiz, ya’ni o‘qitish jarayonida, 
maqsad bo‘yicha kafolatlangan natijaga erishishda qo‘llaniladigan har bir ta’lim 
texnologiyasi o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, har 
ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, o‘quv jarayonida o‘quvchilar mustaqil fikrlay olsalar, 
ijodiy ishlay olsalar, izlansalar, tahlil eta ol
salar, o‘zlari hulosa qila olsalar, o‘zlariga, 
guruhga va ularga baho bera olsa, o‘qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun 123 
imkoniyat va sharoit yarata olsa, ana shu, o‘qitish jarayonining asosi hisoblanadi. Har bir 
dars, mavzu o‘quv faniining o‘ziga xos texnologiyasi bor, ya’ni o‘quv jarayonidagi pedagogik 
texnologiya - 
bu yakka tartibdagi jarayon bo‘lib, u o‘quvchining ehtiyojidan kelib chiqqan 
holda bir maqsadga yo‘naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija 
berishiga qara
tilgan pedagogik jarayon. O‘qituvchi va o‘quvchining maqsadi bo‘yicha 

---

natijaga erishishida qanday texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, chunki har ikkala 
tomonning asosiy maqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgan, bunda o‘quvchilarning 
bilim saviyasi, guruh harakteri, sharoitga qarab ishlatilgan texnologiya tanlanadi, masalan, 
natijaga erishish uchun balkim, kompyuter bilan ishlash lozimdir, balkim film, tarqatma 
material, chizma va plakatlar, turli adabiyotlar, axborot texnologiyasi kerak bo‘lar, bu
lar 
o‘qituvchi va o‘quvchiga bog‘liq. O‘qitish jarayonida tarbiyalanuvchilarga shaxs sifatida 
qaralishi, turli pedagogik texnologiyalar hamda zamonaviy metodlarni qo‘llanilishi ularni 
mustaqil, erkin fikrlashga, izlanishga, har bir masalaga ijodiy yondoshi
sh, mas’uliyatni 
sezish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, ilmiy adabiyotlardan unumli 
foydalanishga, eng asosiysi, o‘qishga, fanga, pedagogga o‘zi tanlangan kasbiga bo‘lgan 
qiziqishlarini kuchaytiradi. Bunday natijaga erishish amaliyotd
a o‘quv jarayonida 
innovatsion va axborot texnologiyalarni qo‘llashni taqozo etadi. Aqliy hujum 
- 
g‘oyalarni 
generatsiya (ishlab chiqish) qilish metodidir. «Aqliy hujum» metodi biror muammoni 
yechishda o‘quvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali 
ma’lum bir yechimga kelinadigan eng samarali metod. Aqliy hujum metodining yozma va 
og‘zaki shakllari mavjud. Og‘zaki shaklida o‘qituvchi tomonidan berilgan savolga 
o‘quvchilarning har biri o‘z fikrini og‘zaki bildiradi. O‘quvchilar o‘z javoblarini aniq va 
qisqa1 tarzda bayon etadilar. Yozma shaklida esa berilgan savolga o‘quvchilar o‘z 
javoblarini qog‘oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar 
doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga
(ignalar yordamida) 
mahkamlanadi. «Aqliy hujum» metodining yozma shaklida javoblarni ma’lum belgilar 
bo‘yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod to‘g‘ri va ijobiy 
qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o‘rgatadi. Aql
iy hujum 
metodidan foydalanilganda ¢quvchilarning barchasini jalb etish imkoniyati bo’ladi, shu 
jumladan o’quvchilarda muloqot qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. 

---

O’quvchilar o‘z fikrini faqat og‘zaki emas, balki yozma ravishda bayon eti
sh mahorati, 
mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko’nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi 
o‘quvchilarda turli g‘oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod o’quvchilarda ijodiy 
tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. «Aqliy hujum» metodi ¢qituvchi tomonidan 
qo‘yilgan maqsadga qarab amalga oshiriladi: 1. O’quvchilarning boshlang‘ich bilimlarini 
aniqlash maqsad qilib qo‘yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga 
oshiriladi. 2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi m
avzu bilan bog‘lash maqsad 
qilib qo‘yilganda –yangi mavzuga o‘tish qismida amalga oshiriladi. 3. O’tilgan mavzuni 
mustahkamlash maqsad qilib qo‘yilganda
-
mavzudan so‘ng, darsning mustahkamlash 
qismida amalga oshiriladi. «Aqliy hujum» metodining afzallik tom
onlari: natijalar 
baholanmasligi o‘quvchilarni turli fikr
-
g‘oyalarning shakllanishiga olib keladi; 
o‘quvchilarning barchasi ishtirok etadi; fikr
-
g‘oyalar vizuallashtirilib boriladi; 
o‘quvchilarning boshlang‘ich bilimlarini tekshirib ko‘rish imkoniyati mavj
ud; 
o‘quvchilarda mavzuga qiziqish uyg‘otish mumkin. «Aqliy hujum» metodining kamchilik 
tomonlari: o‘qituvchi tomonidan savolni to‘g‘ri qo‘ya olmaslik; o‘qituvchidan yuqori 
darajada eshitish qobiliyatining talab etilishi. «Aqliy hujum» metodining bosqichla
ri: 124 
O‘quvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo‘yicha o‘z javoblarini (fikr, mulohazA) 
bildirishlarini so‘raladi; O‘quvchilar savol bo‘yicha o‘z fikr
-mulohazalarini bildirishadi; 
O‘quvchilarning fikr
-
g‘oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli qog‘ozlarga yoki 
doskagA) to‘planadi; Fikr
-
g‘oyalar ma’lum belgilar bo‘yicha guruhlanadi; Yuqorida 
qo‘yilgan savolga aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi. «Aqliy hujum» metodini qo‘llashdagi 
asosiy qoidalar: Bildirilgan fikr-
g‘oyalar muhokama qilinmayd
i va baholanmaydi. 
Bildirilgan har qanday fikr-
g‘oyalar, ular hatto to‘g‘ri bo‘lmasa ham inobatga olinadi. 
Bildirilgan fikr-
g‘oyalarni to‘ldirish va yanada kengaytirish mumkin Kichik guruhlarda 
ishlash -
o‘qituvchi tomonidan berilgan ma’lum bir topshiriqni 
hamkorlikda bajarish uchun 

---

o‘quvchilarni kichik guruhlarga ajratib, berilgan topshiriqning yechish yo‘llarini ishlab 
chiqishni taqozo etuvchi metod. Ushbu metod qo‘llanilganda o‘quvchi kichik guruhlarda 
ishlab, darsda faol ishtirok etish huquqiga, boshlovc
hi rolida bo‘lishga, bir
-biridan 
o‘rganishga va turli nuqtai
-
nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo‘ladi. Kichik guruhlarda 
ishlash metodi qo‘llanilganda o‘qituvchi boshqa noan’anaviy metodlarga qaraganda vaqtni 
tejash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Chunki o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida barcha o‘quvchilarni 
mavzuga jalb eta oladi va baholay oladi. «Kichik guruhlarda ishlash» metodining afzalligi: 
o‘qitish mazmunini yaxshi o‘zlashtirishga olib keladi; muloqotga kirishish ko‘nikmasining 
takomillashishiga olib keladi; 
vaqtni tejash imkoniyati mavjud; barcha o‘quvchilar jalb 
etiladi; o‘z
-
o‘zini va guruhlararo baholash imkoniyati mavjud bo‘ladi. «Kichik guruhlarda 
ishlash» metodining kamchiliklari: kuchsiz o‘quvchilar bo‘lganligi sababli kuchli 
o‘quvchilarning ham past baho olish ehtimoli bor; barcha o‘quvchilarni nazorat qilish 
imkoniyati past bo‘ladi; guruhlararo o‘zaro salbiy raqobatlar paydo bo‘lib qolishi mumkin. 
Guruh ichida o‘zaro nizo paydo bo‘lishi mumkin. «Bahs
-
munozara» metodi Bahs
-
munozara - 
o‘quvchilarni ikki
guruhga bo‘lgan holda, biror mavzu bo‘yicha o‘zaro bahs, 
fikr almashinuv tarzida o‘tkaziladigan o‘qitish metodi. Har qanday mavzu va muammolar 
mavjud bilimlar va tajribalar asosida muhokama qilinishi nazarda tutilgan holda ushbu 
metod qo‘llaniladi. Bahs
-m
unozarani boshqarib borish vazifasini o‘quvchilarning biriga 
topshirish mumkin. Bahs-
munozarani erkin holatda olib borish va har bir o‘quvchini 
munozaraga jalb etishga harakat qilish lozim. Ushbu metod olib borilayotganda 
o‘quvchilar orasida paydo bo‘ladig
an nizolarni darhol bartaraf etishga harakat qilish kerak. 
Bahs-
munozara metodining afzalliklari: o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi; 
o‘quvchilar o‘z fikrining to‘g‘riligini isbotlashga harakat qiladilar; o‘quvchilarda eshitish 
qobiliyatining rivojlanishiga yordam beradi. Bahs-munozara metodining kamchiliklari: 
o‘qituvchidan boshqarish mahoratini talab etadi; o‘quvchilarning bilim darajasiga mos va 

---

qiziqarli bo‘lgan mavzu tanlash talab etiladi. Bahs
-
munozara metodini o‘tkazish 
bosqichlari: O‘qituvchi
munozara mavzusini tanlaydi va qatnashuvchilarni taklif etadi. 
O‘qituvchi «Aqliy hujum» metodidan foydalanib, o‘quvchilarga mavzu bo‘yicha savol 
beradi. O‘qituvchi bildirilgan g‘oya va fikrlarni yozib borish uchun kotib tayinlaydi. Bu 
bosqichda o‘qituvchi
guruh qatnashchilariga o‘z fikrini bildirishga sharoit yaratib beradi. 
125 Qatnashchilar bildirilgan fikr va g‘oyalarni guruhlashtirib, ularni tahlil qilishga 
o‘tishadi. Tahlil orqali qo‘yilgan vazifaning eng maqbul yechimini topishga harakat 
qilinadi. Bahs-
munozara metodini o‘tkazish bosqichlari: O‘qituvchi munozara mavzusini 
tanlaydi va qatnashuvchilarni taklif etadi. O‘qituvchi «Aqliy hujum» metodidan foydalanib, 
o‘quvchilarga mavzu bo‘yicha savol beradi. O‘qituvchi bildirilgan g‘oya va fikrlarni yozib 
borish uchun kotib tayinlaydi. Bu bosqichda o‘qituvchi guruh qatnashchilariga o‘z fikrini 
bildirishga sharoit yaratib beradi. Qatnashchilar bildirilgan fikr va g‘oyalarni 
guruhlashtirib, ularni tahlil qilishga o‘tishadi. Tahlil orqali qo‘yilgan vazifaning 
eng 
maqbul yechimini topishga harakat qilinadi. 
Dars reja-
konspekti yuqori saviyadagi ta’limiy ishning zarur shartidir, chunki bunday reja
-
konspektni qunt bilan tayyorlanishi va mashg’ulotning har bir elementini puxta o`ylash 
natijasidagina tuzish mumkin. Darsning reja-konspekti ixtiyoriy shaklda tuziladi, lekin har 
qanday holda ham unda mashg’ulot mavzusi va maqsadi, uning jihozlanishi va borishi aks 
etishi zarur. Amaliy mashg’ulot uchun dars rejasi quyidagi tartibda tuziladi. 1. Mavzu. 2. 
Dars turi (amaliy mashg’ulot) 3. Dars vaqti (2 soat) 4. Dars tip
i: - yangi mavzuni 
o`zlashtirish; - aralash dars; mustaqil bilim o`zlashtirish; - mavzularni takrorlash va 
umumlashtirish darsi; o`zlashtirgan bilim va ko`nikmalarni amaliyotda qo`llash; - 
o`zlashtirgan bilim asosida malaka va ko`nikmalarni mustahkamlash va ijodiy qobiliyatni 
rivojlantirish; - 
va h.k. 5. Darsda qo`llaniladigan usullar: A) an’anaviy usul; B) yangi 

---

pedagogik texnologiya usullari: - innovasion o`yinlar; - blis-turnir; - treninglar; - rolarni ijro 
etish; - intervyu olish; - stol atrofida; - munozara-bahs; - anjuman, press-konferensiya; - 
anketa so`rovlari; - va h.k. V) o`quvchilar bilan yakka tartibda ishlash usullari; - har bir 
o`quvchining bilim imkoniyatidan kelib chiqib aniq vazifa belgilash va ish joyi bilan 
ta’minlash; 
- kasbiy mahoratlar bo`yicha yo`l-yo`riq (instruktaj) berish; - rejalashtirish 
hujjatlari bilan ishlash qobiliyatini shakllantirish va h.k. 6. Darsda qo`llaniladigan nazorat 
turlari: - 
og’zaki; 
- yozma; - yasalgan buyumni texnik-texnologik talablarga mos kelishi; 7. 
Dars maqsadlari: A) o`quv maqsadi; - nazariy bilimlarni mustahkamlash; - amaliy 
ko`nikmalarni egallash; - o`zlashtirgan bilim va ko`nikmalarni amaliy faoliyatda qo`llash; - 
amaliyotdagi kommunikasiya va ma’naviy javobgarlik hissini tarbiyalash; 
- o`quvchilarning 
ka
sbiy mahoratini shakllantirish va h.k. B) ma’naviy
-
ma’rifiy maqsadi: 
- 
milliy g’oya va 
mafkurani o`quvchilar ongida shakllantirish; - 
mavzularni o`rganish borasida ma’naviy 
barkamol mutaxassislarni tayyorlash; - 
o`quvchilarda mehnatga muhabbat tuyg’usini 
shakllantirish; - o`z bilim darajasini kengaytirishga qiziqishni tarbiyalash; - o`quvchilarda 
dizaynerlik mahoratini shakllantirish va h.k. V) rivojlantiruvchi maqsad; - O`quvchilarning 
fikrlash qobiliyatini o`stirish; - mavzuni o`rganish borasida o`quvchilarni ijodiy 
yondoshishga yo`llash; - o`quvchilarni mustaqil fikrini bayon etishga, mulohaza qilishga 
yo`llash; - o`quvchilarni mantiqiy fikrlashini rivojlantirish va h.k. 8. Darsni o`tkazish joyi: 
o`quv xonasi, labaratoriya, ishlab chiqarish korxonalari, o`quv ustaxonalari. 9. Mavzuni 
boshqa fanlar bilan va shu fanga oid boshqa mavzular bilan bog’lash, hayot bilan bog’lash 
(fanlararo integrasiya). 10. Kerakli ko`nikmalar doirasi (shu mavzu uchun): - o`quvchi 
bajara olishi lozim: 1. 2. 1. 2. va h.k. 11. Darsni jihozlash: - texnik vositalar; - ko`rgazmali 
qurollar; - o`quv-texnologik xarita buyumlari; - tarqatma materiallar; - savol-javob 
xaritalari; - yasalgan buyum namunasi vah.k. 12. O`qituvchi uchun adabiyotlar. 13. O`quvchi 
uchun adabiyotlar. 

---

aktabda tarbiya bilan chambarchas bog’liq ta’lim jarayonini tashkil etishga asos bo`ladigan 
etakchi qoidalar didaktik prinsiplar hisoblanadi. Didaktik prinsiplarga ta’limning 
tarbiyalovchi xarakteri, ilmiyl
iq nazariyaning praktika bilan bog’liqligi, sistemalilik va 
izchilliq ko`rsatmaliliq onglilik va aktivlik kabilar kiradi. Shu sababli didaktik prinsiplar 
sistemasi haqida gap yuritiladi. Didaktik prinsiplar o`zaro bog’liqdir. Shu sababli har bir 
konkret ma
shg’ulotni o`tkazishda bir yo`la qator didaktik prinsiplarning talablarini 
hisobga olish va ularning kompleks amalga oshishi uchun sharoit yaratish kerak. Masalan, 
ta’limda ilmiylik prinsipini ta’minlash bilan o`quvchilarning onglilik va aktivligiga oson 
e
rishish mumkin va aksincha, agar o`quvchilar ta’limga nisbatan ongli va aktiv 
munosabatda bo`lsalar, ta’limning ilmiylik saviyasini ta’minlash oson bo`ladi. Agar 
ta’limda ko`rsatmalilik amalga oshirilsa, nazariyaning praktika bilan bog’liqligi prinsipi 
ham 
amalga oshadi. Va, aksincha, agar nazariyani o`rganish praktika bilan uzviy bog’lab 
olib borilsa, ta’limda ko`rsatmalilikni ta’minlash uchun sharoitlar yaratiladi. Hamma o`quv 
fanlari uchun didaktik prinsiplar umumiydir, ammo har bir konkret holda ularni qo`llash 
o`z xususiyatlariga ega. O’quvchilarning texnologiya ta’limiga xos didaktik prinsiplarning 
xususiyatlarini ko`rib chiqamiz. Ta’limning tarbiyalovchi xarakteri. Ta’lim jarayonida 
o`quvchilarni tarbiyalash sodir bo`ladi. Bu umumiy qoida mehnat tarbiyasi uchun ham 
xarakterli. Texnologiya ta’limi o`quvchilarga mehnat tarbiyasi berish, ularni mehnatga 
psixologik jihatdan tayyorlash maqsadida maktab o`quv planiga majburiy fan sifatida 
kiritilgan. Shunday, qilib, mehnat tarbiyasi muhim ta’limiy masalalard
an biri sifatida 
qaralishi keraq bu masala ish ob’ektlarini tanlashda, mashg’ulotlarni tashkil qilish va 
hokazolarda hisobga olinadi. O’quvchilarning mehnat ta’lyami jarayonidagi 
faoliyatlarining xarakteri mehnat tarbiyasi uchun eng qulay sharoit yaratadi. Avvalo 
o`quvchilarda mehnatga ijobiy munosabat tarkib topadi va bu o`quvchilar o`z 

---

topshiriqlarini katta mas’uliyat va juda ishtiyoq bilan bajarishlarida namoyon bo`ladi. 
O’quvchilar unumli mehnatga qo`shilib, jismoniy mehnat o`zining ijtimoiy ahamiyati 
b
o`yicha aqliy mehnatdan qolishmasligini tushuna boshlaydilar. Mashg’ulotlar to`g’ri 
tashkil qilinsa, o`quvchilarda kollektivizm xissi mustahkamlanadi, chunki ular bir-birlari 
bilan ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar. Texnologiya ta’limi jarayonv
da 
o`quvchilarga mehnat madaniyatining umumiy qoidalari (ish kiyimlariga qarash, ish 
joylarini batartib tutish, sozlangan asbob bilan ishlash va boshqalar), mulkka nisbatan 
tejamkorlik munosabatida bo`lish singdiriladi. Ilmiylik prinsipi. Texnologiya ta’li
mi 
jarayonida o`quvchilar har xil materiallarga ishlov berish, elektr montaj ishlarini bajarish, 
mexanizmlarini yig’ish, razbor qilish usullari va boshqalarni o`rganadilar. Shu bilan birga 
ularda ma’lum malaka va ko`nikmalar tarkib topib qolmay, balki o`rg
anilayotgan mehnat 
operasiyalarining ilmiy asoslari haqida tushunchalar ham hosil bo`ladi. Ilmiy asoslar 
o`quvchilarning umumiy rivojlanishini va fan asoslariga oid bilimlarini hisobga olib 
tushunarli formada bayon qilinadi. Ko`pincha ayniqsa material tabiiy matematik sikldagi 
asosiy o`quv fanlariga nisbatan ilgarilagan xarakterga ega bo`lgan hollarda ayrim 
qoidalarni soddalashtirishga ham to`g’ri keladi. Lekin bunday soddalashtirish buzilish va 
ziddiyatlarga olib kelmasligi kerak. Bunga misollar keltiramiz
. O’quvchilar qator fizik 
hodisalar ro`y beradigan metallni qirqish bilan tanishadilar. Hozirgi vaqtda qattiq jismlar 
fizikasi bu jarayon haqida juda ko`p ma’lumotlarga ega. Bu ma’lumotlar orasidan 
o`quvchilarda kesish jarayonining mohiyati haqida ularning fan asoslari bo`yicha bilimlari 
saviyasida to`g’ri tasavvur hosil qilish uchun etadigan eng zarur ma’lu motlarni ajratishi 
kerak. Buning uchun o`quvchilarga metallning qirqiladigan qavati oldin elastiq keyin 
plastik deformasiyalanishini tushuntirish etarli. Deformasiya kuchi yashlov berilayotgan 
materialning puxtaligidan oshib ketganda, material zarrasi ko`cha boshlaydi. Payraxa 
(qirindi) hosil bo`lish jarayoni shunday ro`y beradi. Bunda sirpanish tekisligi haqida 

---

tushuncha berish kerak emas. Bu keyinchali
k materiallarga ishlov berish bilan bog’liq 
ixtisoslik bo`yicha ta’lim olishni davom ettiruvchi o`quvchilarga o`z bilimlarini to`ldirishda 
halal bermaydi. Ikkinchi misol. O’quvchilar elementar texnologik sinashlar (egish, egovlash 
va hokazolar) orqali metallar va qo-
tishmalarning ba’zi xossalari bilan tanishadilar. 
Metallar va qotishmalarni bunday sinash formasi bo`yicha ibtidoiydir, ammo mazmuni 
bo`yicha u ilmiy asosga tayanadi, chunki unda qattiq jismlarning xossalarini aniqlashga 
harakat qilinmoqda. Agar 
buni o`quvchilarga tushuntira olinsa, bu holda ta’limda ilmiylik 
prinsipiga amal qilinmoqda, deb hisoblash mumkin. Demaq texnologiya ta’limida ilmiylik 
prinsipini ta’limni eng yuqori ilmiy
-nazariy saviyada o`tkazish talabi sifatida zmas, balki 
ta’lim jara
yonini markscha-lenincha metodologik asosda, hozirgi zamon ilmiy-texnik 
ma’lumotlarga va o`quvchilarning fan asoslari bo`yicha bilimlariga tayangan holda tashkil 
etish talabi deb tushunish lozim. Shuning uchui ilmiylik prinsipidan kelib chiqib 
o`quvchilarg
a texnologiya ta’limi jarayonida matematika, fizika va boshqa fanlardan 
eropedevtik ma’lumotlarni aytmaslik kerak. Shunday hollar ham bo`ladiki, texnologiya 
ta’limi mashg’ulotlarida ilmiy asoslari o`quvchilar hali o`rganmagan tabiiy
-ilmiy 
qonuniyatlarga ta
yanadigan ma’lumotlarni bayon qilish ham zarur bo`lib qoladi. Bunday 
holda texnologiya ta’liming vazifalarini bajarishdan bosh tortmasliq balki ularni hal qilish 
yo`llarini izlash kerak. Bunga sakkiz yillik maktabda mashinashunoslik elementlarini 
o`rganish 
xarakterli bo`la oladi. Bu materialni o`rganishga zarurat tug’ilgan paytda ishlab 
chiqilgan ta’lim metodikasi o`quvchilarni «mexanizm» va «mashina» tushunchalari bilan 
ular bu tushunchalarga fizika kursida duch kelishidan oldin tanishtirish imko-nini beradi. 
Nazariyaning praktika bilan bog’liqligi prinsipi. Ko`rilgan didaktik prinsipni amalga 
oshirish uchun nazariya bilan praktika ineon faoliyatining ajralmas ikki tomoni ekani, 
nazariyadan praktikada foydalanilishi, praktika esa ko`pincha yangi nazariy kashfiyotlar 
uchun asos bo`lishi haqidagi qoidani o`quvchilarga tushuntirish va ta’lim jarayonida doimo 

---

yoritib borish zarur. Bu jihatdan metallarga stanoklarda ishlov berishning rivojlanish tarixi 
etarlicha ishonchli misol bo`ladi. Metallarga ishlov berishning nazariy asoslari 
insoniyatning ko`p asrlik amaliy faoliyatining umumlashmasini ifodalaydi. Ammo ilmiy 
tadqiqotlargina metall qirquvchi stanoklarda metallarga ishlov berishning gurkirab 
rivojlanishiga asos bo`ldi. Bularning hammasiga mutaxassislar metallarga qirqish bilan 
ishlov berish jarayoni hodisalarini o`rganishdan bu jarayonning mohiyatini bilishga o`tishi 
sababli erishildi.Har xil faktorlarning qirqish jarayoniga ta’siri xarakteri tekshirildi va bu 
ish kesish jarayoniga istalgan yo`nalishda ta’sir 
qilish imkonini berdi. Tezlik va kuch bilan 
qirqish shu tariqa paydo, bo`ldi, maxsus konstrO’qsiyadagi asboblar vujudga keldi, hozirgi 
yuqori unumli stanoklar yaratildi. Metallarga qirqish bilan ishlov berishni tadqiq qilishda 
chiqarilgan xulosalardan bosh
qa materiallarga (yog’ochga, plastmassaga) ishlov berishda 
ham foydalaniladi Texnologiya ta’limi jarayonida ayniqsa nazariyani praktika bilan 
bog’lash uchun qulay sharoit yaratiladi, chunki ma’lumotlarning ko`p qismi o`quvchilarga 
ular ishni bilgan holda t
opshiriqni to`g’ri bajara olishlari uchun beriladi. Texnologiya 
ta’limi darslari odatda sof amaliy va sof nazariy darslarga bo`linmaydi. Nazariy materiallar 
ayrim mashg’ulotlarga nazariy ma’lumotlarni o`rganishdan o`quvchilarning amaliy 
faoliyatiga bevosit
a o`tish ta’minlanadigan qilib taqsimlanadi. Stanoklar, elektrodvigatellar 
va boshqa texmik ob’ektlarning tuzilishini bilish o`quvchilar ularni boshqarishni o`rganib 
olishlari uchun zarurdir. Har xil materiallarning xossalari haqidagi ma’lumotlar 
o`quvchilar bu materiallarga ishlov berishni o`rganib olishlari uchun beriladi. Shuningdeq 
o`quvchilar nazariyaning amaliy faoliyat uchun ahamiyatini va, aksincha, o`zlashtirilgan 
amaliy tajriba orqali yangi nazariy bilimlar o`zlashtirilishini bilib oladilar. Sistemalilik va 
izchillik prinsipi. Uqituvchi texnologiya ta’limi jarayonida o`quv materialini ixtiyoriy 
ravishda emas, balki ma’lum qoidalarga asosan bayon qiladi. Chunonchi yog’och va 
metallga ishlov berishga doir o`quv materiali analiz qilinsa, bayon qilish asosida ishlab 

---

chiqarishning texnologik jarayoni yotishiga ishonch hosil qilish mumkin. Masalan, 
metallarga ishlov berish operasiyalari: rejalash, to`g’rilash, qaychi bilan qirqish, bO’qish, 
listli metall va simdan qilingan detallarni birlashtirish, qirqish, arra bilan qirqish, egovlash, 
parmalash, termik ishlov berish, rezbalar ochish tar-tibida o`rganiladi. Bu ishlab chiqarish 
sharoitida metallarga slesarlik usuli bilan ishlov berish tartibiga to`g’ri keladi. Shu sababli 
o`quvchilar faqat ba’zi slesarlik 
operasiyalarinibajarish malakasini egallab qolmay, slesarlik 
ishi texnologiyasi haqida ham muayyan bilimlar oladilar. Uquv materialini bayon qilishda 
uchraydigan ishlab chi-qarish texnologiyasidan birmuncha chetlanishlarning sababi 
soddadan murakkabga o`tishdek didaktik qoidani bajarishdir. Masalan, slesarlik 
texnologiyasida kesish operasiyasi to`g’rilash va bO’qish operasiyasidan oldin bajariladi. 
Ammo mehnat usullari mazmuni nO’qtai nazaridan kesish to`g’rilash va bO’qishga 
qaraganda ancha murakkabdir. Buning ustiga, mazkur operasiyalar almashtirilsa, 
kesishni o`rganishda o`quvchilar to`g’rilash va bO’qish operasiyalarini o`rganishida olgan 
ko`nikmalariga to`la asoslanish, tayanishlari mumkin. Aynan shu hol o`quv materialini 
sistemaga solishda hisobga olin
gan. Urta maktabdagi texnologiya ta’liming mazmuni 
haqida umuman gapiriladigan bo`lsa, bunda ham ma’lum ketma
-ketlik va sistemalilikni 
qayd etish mumkin. Boshlang’ich maktab o`quvchilari ishlov berish nisbatan osonroq va 
turmushda tez-tez uchrab turadigan materiallarga ishlov berish usullari bilan tanishadilar. 
Sinfdan-sinfga o`tgan sayin o`quvchilar murakkabroq mehnat qurollari ishlatilishini, ko`p 
jismoniy kuch sarflash hamda psixik rivojlanishning yO’qsak darajada bo`lishini talab 
qiladigan materiallardan detallar tayyorlash usullardni o`rgana boradilar. Sekin-asta ular 
mashina mehnatiga, oldin sodda, keyinchalik murakkab mashinalarning qurilishini 
o`rganishga jalb qilinadi. Yuqori sinf o`quvchilari yog’och va metallga qo`l bilan ishlov 
berish usulidan hozirgi zamon universal stanoklarda ishlashga; o`quv panellarida elektr 
o`tkazgichlarni montajqi lishdan elektr taqsimlash shchitlari va priborlarini, elektr kuch 

---

ustanovkalarini va priborlariny tiklash ishida qatnashishga o`tadilar. Ko`rsatmalilik 
prinsipi. 
Ustaxonadagi mashg’ulotlarda ko`rsatmaliliq avvalo texnik chizmaning hozirgi 
zamon ishlab chiqarishidagi roli bilan bog’liq holda aloxida ahamiyat kasb etadi. Chizmani 
o`qish mehnat topshirig’ini bajarish bosqichlaridan biridir. Bundan tashqari 
chizmachilikka oid ayrim bilimlarsiz o`quvchilarga konstruksiyalash va texnologiya 
elementlarini o`rgatib bo`lmaydi. Chizmachilik sistematik kursini o`rgannsh VIII sinfdan 
boshlanadi. Shu sababli texnologiya ta’limi o`qituvchisi V—
VII sinflarda o`quvchilarni 
chizmac
hilik elementlari bilan tanishtirishiga to`g’ri keladi. Ilg’or o`qituvchilarning 
tajribalari shuni ko`rsatmoqdaki, ustaxonalardagi mashg’ulotlarda o`quvchilar 
chizmachilikdan chizmani o`kish, uncha murakkab bo`lmagan detalni tekislikdagi tasviri 
bo`yicha fazoda tasavvur qila olish uchun etarli bilimlarni olishi mumkin. Bunga erishmoq 
uchun ustaxonalarda o`tkaziladigan birinchi mashg’ulotdan boshlab o`quvchilarning 
fazoviy tasavvurini rivojlantirish bo`yicha sistemali, planli ish olib borish kerak. 
Ustaxonal
ardagi mashg’ulotlarda ko`rsatmalilikning keng tarqalgan hamma turlari—
tarqatma material, plakatlar, modellar, diapozitivlar, kinofilmlar va boshqalardan, 
foydalaniladi. Uquv ustaxonalarida o`tkaziladigan mashg’ulotlarga xos ko`rsatmali 
qo`llanmaning shchitlar kabi turlarida operasiyalar bo`yicha texnologik jarayonlar va 
zagotovkalarni ishlashga mo`ljallangan asboblar tasvirlanadi. O’quvchilarning ongliligi va 
aktivligi. Afsuski, bizning ayrim o`qituvchilarimizning ishida ham uchraydigan jiddiy 
kamchilik kosibchilikdan (tashabbussiz) faoliyat ko`rsatishdan iboratdir. Bunda 
o`quvchilarning materialni ongli o`zlashtirishlariga emas, balki har xil tayyor 
ma’lumotlarni mexanik ravishda yodlab qolishga zo`r bershtadi. Kosibchilikka o`rganish 
shunga olib keladiki, o`quvchllar o`zlari uchun yangi ishlab chiqarish vaziyatiga moslasha 
olmaydilar, hozirgi zamon ishlab chiqarishining ishchiga qo`yadigan asosiy talablaridan 
biri ham shundan iboratdir. O’quvchilar o`z bilimlarini amalda qo`llay olsalargina ta’limda 

---

oshgl
ilikka erishilgan deb hisoblash mumkin. Ta’limdagi onglilik o`quvchilarshshg aktivligi 
bilan uzviy bog’liqdir. Mehnat ta’dami jarayonida o`quvchilar aktivligining rivojlanishi 
uchun alohida yaxshi sharoit yaratiladi. Bu sharoit avvalo mehnatning unumliligi 
xarakteridan iborat bo`ladii. Agar o`quvchilar o`z mehnatlarining natijasi biror ijtimoiy 
foydali maqsadga mo`ljallanganini bilsalar, zo`r qiziqish hamda topshiryqni sifatli va 
muddatida bajarish ishtiyokp bilan ishlashi aniklangan. Shu sababli korxonalarning, 
otaliqdagi bolalar bog’chasining, maktab o`quv kabinetlarining o`quvchilar bajara oladigan 
va programma mazmuniga javob beradigan buyurtmalaridan mehnat o`qituvchisi 
o`quvchilar aktivligini oshyrishning muhim vositasi si fatida foydalanishi kerak. 
Mehnatning o`quvchilarga tushunarli va ularning kuchlari etadigan bo`lishi. Texnologiya 
ta’limi bo`yicha o`quv materialining mazmuni fan va texnika taraqqiyotining hozirgi 
darajasiga mos, shuningdeq o`quvchilarga tushunarli bo`lishi shart. Shuning uchun 
ko`pincha o`quvchilarning o`quv materialini o`zlashtirishlarini osonlashtiradigan va ularni 
ancha qiyin nazariy va amaliy masalalar bilan tanishtiradigan har xil metodlarga murojaat 
qilishga to`g’ri keladi. Bittagina misol keltiramiz. VII sinfda o`quvchilar to
karlik 
keskichining geometriyasi bilan tanishadilar, bu ish qirqish jarayonining fizik asoslarini 
tushunish uchun zarurdir. Ammo buning uchun sakkizinchi sinf o`quvchilari matematika 
va fizika bo`yicha zarur bilimlarga ega bo`lmaydilar. Shu sababli bu tema materialini 
quyidagicha ketma-ketlikda bayon qilish maqsadga muvofiqdir: 1) tokarlik keskichining 
qirquvchi qismi zubilo, arra va egovdagi kabi ponadan iborat bo`lsada, murakkabroq 
shaklda ekanini tushuntirish; 2) tokarlik keskichining qirquvchi qismi shakliii 
o`zgartirishga nima sabab bo`lganyni gapirib berish, konkret misollar bi-lan oddiy ponaga 
nisbatan keskich geometriyasidagi har bir o`zgarishini ko`rsatish kerak. Texnologiya ta’limi 
o`quvchilar tushunadigan va bajara oladigan bo`lishi haqida gap borganda nazariy 
ma’lumotlarnigina emas, o`quvchilar organizmlarga tushadigan jismoniy nagruzkalarni 

---

ham nazarda tutish lozim. Afsuski, hozirga qadar masalan, mazkur sinf o`quvchilari 
qanday qalinlikdagi po`lat, plastinkani kesa olishi yoki isklna tig’ining k
engligi kancha 
bo`lishi kerakligi va hokazolarni ko`rsatib bera oladigan chuqur tadqiqotlar o`tkazilmagan. 
Shu sababli o`qituvchi charchashning tashqi alomatlarini kuzatib turishi va shunga ko`ra 
jismoniy nagruzkani boshqarib borishi lozim. O’quvchilarning
individual xususiyatlari 
o`quv materialini, mehnat malaka va ko`nikmalarini o`zlashtirishlaridagina emas, balki 
mehnatga munosabatlarida ham namoyon bo`ladi. Uquv materialini o`zlashtirish 
qobiliyatlari bo`yicha o`quvchilar bir-biridan sezilarli farqlanad
i. Buning sababi shO’qi, 
o`quvchilarning ba’zilari oilada, ba’zilari texnik to`garaklarda mehnatga birmuncha 
tayyorgarlik ko`radilar. Mehnat o`qituvchisi topshiriqlar tanlashda ana shularning 
xammasini hisobga olishi kerak. Amaliy ishni bajarish bo`yicha o`quvchilarni shartli 
ravishda uch gruppaga bo`lish mumkin. Birinchi gruppa o`z qobiliyatlariga to`la ishongan, 
o`zlari uchun yangi bo`lgan ishga ishtiyoq bilan kirishadigan, dastlabki qiyinchiliklardayoq 
o`zini yo`qotib qo`ymaydigan, o`qituvchidan yordam so`rashdan uyalmaydigan 
o`quvchilardan iborat bo`ladi. Bu gruppaga asosan oilada bir-muncha mehnat 
tayyorgarligi ko`rgan o`quvchilar kiritiladi. Ikkinchi gruppaga o`z qobiliyat va imkoniyatini 
etarlicha baholay olmaydigan o`quvchilar kiradi. Bunday o`quvchilar ozgina qiyinchilikka 
yo`liqish bilanoq o`zini yo`qotib ko`yadi. ishni to`xtatadi, o`qituvchiga yordam so`rab 
murojaat qilishga jur’at eta olmaydi. Bunday o`quvchilarga alohida ahamiyat beriy, ularda 
o`z kuchiga ishonch hosil qilish kerak. Bajarilgan topshiriqni baholashda o`qituvchi 
ularning ishlaridagi ozgina yutuqlarni ham aytib o`tishi lozim: shunday kilinsa, ular 
yanada tirishqoqliq, qat’iylik bilan ishlashga intiladilar. Mazkur o`quvchilarni amaliy ishlar 
bajarilayotganda e’tiborsiz qoldirib bo`lma
ydi: o`z vaqtida quvvatlash, yordamga kelish; 
ularda topshiriqni uddasidan chiqishlariga ishonch xosil qilish kerak. Uchinchi gruppaga 
o`zining jismoniy mehnat qobiliyatini ortiqcha baholaydigan o`quvchilarni kiritish kerak. 

---

Bu xildagi o`quvchilar o`zlarig
a ishonadilar, ba’zilari maqtanchoqlik ham qiladilar. Ular 
har qanday ishning uddasidan chiqamiz deb hisoblab, birinchi gruppadagi o`quvchilarga 
o`xshab, har qanday yangi ishni ishtiyoq bilan bajarishga kirishadilar, ammo 
qiyinchiliklarga duch kelgach, ularni bartaraf etishga urinib ham ko`rmay, to`xtab 
qoladilar. Bu o`quvchilar o`zlari uchun qiyin ishdan ko`pincha aynib qoladilar, unga 
qiziqmay qo`yadilar. Uqituvchi bunday o`quvchilarga qiyinchiliklarni bartaraf qilishda 
yordam berishi kerak. Har qanday me
hnat ham kuch, harakat, qat’iyatlilikni takozo 
etishiga o`zlarining shaxsiy tajribalarida qayta-qayta ishonch hosil qilgach, bu o`quvchilar 
ishga aktiv kirishadilar va o`zlariga nisbatan ancha tanqidiy munosabatda bo`la 
boshlaydilar. Bilimlar, malakalar va ko`nikmalarni egallashning puxtaligi. Hozirgi fan-
texnika rivojlangan, yil sayin bilimlar hajmi g’oyat jadal o`sib borayotgan sharoitda o`qitish 
jarayonini shunday tashkil qilishga to`g’ri keladiki, maktabni bitirib chiqqanlar o`z amaliy 
faoliyatlari jarayonida yangi bilimlar, malakalar, ko`nikmalarni mustaqil egallashlari 
uchun eng qulay sharoit yaratilsin. Buning uchun bilkm, malaka va ko`nikmalar puxtagina 
emas, balki moslashuvchan ham bo`lishi, o`quvchilar ularni yangi ishlab chiqarish 
sharoitlarida qo`llay olishlari kerak. Bunga o`quvchilar bilim, malaka va ko`nikmalarni 
hozirgi zamon ishlab chiqarishi asoslari haqidagi umumiy tasavvur fonida o`zlashtiradigan 
politexnik ta’lim tufayli erishiladi. O’quvchilarda turli mehnat kurollari, texnologik 
jarayonlarni ularning samaradorligini aniqlash maksadida analiz qilish, taqqoslash 
malakalarini shakllantirish ham yordam beradi. Texnologiya ta’limi sharoitida bilimlar, 
malakalar va ko`nikmalarni egallash puxtaligiga avvalo yangi o`quv materialini samarali 
bayo
n qilish hisobiga erishiladi. Bilimlar va malakalarning puxtaligini ta’minlashda 
mashqlarni yo`lga qo`yish va ta’limning texnik vositalarini qo`llash katta ahamiyatga ega.
Lаdоrаtоriyatajribalаrini o’quvchilаr ustаxоnаlаrdаgi mаshgulоtlаrdа ishlоvdеrilаdigаn 

---

mаtеriаllаr, аsdоdlаrning tuzilishi, jixоzlаr vа dоshkаlаr dilаn tаnishishmaqsadidа 
dаjаrilаdi. Dutajribalаrgа lаdоrаtоriya ishlаri fоrmаsidа tаxlil kilinаdi. Lаdоrаtоriya 
ishlаrini kiyinligi o’quvchilаr yoshgа vа mаvjud mоddiydаzаsigа qarab xаr xil dulаdi. 
Mаsаlаn : yog’ochni nаmlikvа kаttiklikkа sinаsho’quvchilаrning kulidаn kеlаdi. 
Lаdоrаtоriya ishlаri xоzirgi zаmоn аsdоdlаri vа mоslаmаlаridаn fоydаlаnish mа`kul. 
Ishlаrni dаjаrishdа eng muximi o’quvchilаrni fаn аsоslаri duyichа оlgаn Bilimlаridаn 
fоydаlаnishdir. Аgаr lаdоrаtоriya ishlаri unumli Mehnatdilаn dоglikdulsа, o’quvchilаrning 
ulаrgа kizikishlаri оrtаdi. Mаsаlаn o’quvchilаr mаzkur mеtаlni kаttikligini shunchаki 
tоpishemаs, dаlki yasаlаdigаn dеtаl uchun tеgishli kаttаlikdаgi zаgаtоvkа tаnlаshni xаm 
tоpishmaqsadgа muvоfikdir. Lаdоrаtоriya ishlаri prаktikum shаklidа tаshkil etilаdi, ulаrni 
frоntаl yul dilаn utkаzish xаm mumkin. Prаktikum
-
siyosiy ishshаklidаgi lаdоrаtоriya 
ishlаridаgi o’quvchilаr zvеnоlаrgа dulinаdi. Zvеnоdаgi o’quvchilаr sоni tеgishli jixоzlаr vа 
lаdоrаtоriyatajribalаrigа ko’rsatmaaniqlаnаdi. Lаdоrаtоriya ishlаri murаkkаdligigа 
qarabo’quvchilаrning o’g’zakiko’rsatmayoki ishlаridаn аsdоdlаrning tuzulishi, ishning 
maqsadi vа ish tаrtidi ifоdаlаnаdigаn yozmа instrO’qtsiyalаr duyichа utkаzish mumkin.
O`quv yili tugashi bilan o`qituvchining navbatdagi o`quv yiliga tayyorlanishi boshlanadi. 
Mehnat o`qituvchisi jihoz va asboblarning xolatini tekshiradi. Jihozlardagi mayda 
nosozliklarni o`qituvchining o`zi bartaraf qiladi, agar o`rtacha yoki kapital remont talab 
qilinsa, o`qituvchi talabnoma tuzadi va bu uning bajarilishi uchun ma’muriyat orqali 
tegyupli tadbirlarni qullaydi. Asboblar olishiga alohida talabnoma tuziladi. O`quv ishining 
rejalashtirish maktab programmasini va undagi tushuntirish xatini o`rganishdan 
boshlanadi. Tushuntirish xatini o`rganishda mashg’ulotlarning vazifalarini, shuningdek, 
o`quv prosessini tashkil qilishga, ko`rsatmali qullanmalardan foydalaiishga, 
o`quvchilarning faoliyatini tekshirish, baholash va hokazolarga oid metodik 

---

ko`rsatmalarini sinchiklab analiz qilishlari kerak. Shuningdek programmaning mazmuni 
bilan ham sinchiklab tanishib chiqishi lozim, unda har qaysi sinf o`quvchilariga 
o`zlashtirishi kerak bo`lgan bilim, ko`nikma, malakalar, bo`limlar va temalar, u yoki bu 
temaga ajratiladigan soatlar miqdori bilan mehnat ob’ektlarining taxminiy ro`yxati ham 
ko`rsatilgan. Maktab programmasini o`rganish va analiz qilishini tamomlab o`qituvchi 
o`quvchilarning ish ob’ektlari sifatida xizmat qiladigan buyumlarni tanlas
hga kirishadi. 
Buyumlarni tanlash o`qituvchi mashg’ulotlarini o`tkazishga tayyorlanishida mas’uliyatli 
bosqich hisoblanadi, chunki buyumlar o`z vazifalariga ko`ra ijtimoiy-foydali bo`lishi 
kerakligidan tashqari, ularga yana qator talablar qo`yilgan. 1. Buyumlarga ishlov berish 
o`quv programmasidagi mavjudoperasiyalaridan iborat bo`lishi lozim. 2. Buyumni 
tayyorlash bilan bog’liq ish talab qilinayotgan aniqlik jihatidan ham, planlashtirilgan vaqt 
normasi jihatidan ham o`quvchilarni kuchlari etadigan bo`lishi kerak. Bu talab o`qituvchiga 
katta ma’suliyatni yO’qlaydi, chunki vaqt normasini, ko`pincha ishlov berish aniqligini 
xam, o`qituvchining o`zi belgilaydi. 3. Buyum vazifasi konstrO’qsiyasiga ko`ra o`quvchilar 
tushuna oladigan bo`lishi kerak. Bu talab ayniqsa o`quvchilar har xil modellarni 
tayyorlayotganida muhimdir. Maktab rahbarlari darslardagi mehnat mashg’ulotlarini har 
xil korxonalarning buyurtmalari asosida tashkil qilishga intiladilar, chunki bu xolda 
o`quvchilarning unumli mehnatini yo`lga qo`yish mumkin. Ammo bunda o`quvchilarni 
faqat ishlanadigan konkret detallar bilangina emas, balki bu detallarni vazifalari va 
mashinadagi o`rin bilan tanishtirish ham kerak bo`ladi. Bunda o`quvchilardan detallarni 
tayyorlash bo`yicha talablarnigina emas, balki ularni asoslab berishni talab qilish ham 
mumkin bo`ladi, chunki har bir talab detalning mashinada bajaradigan funksiyasidan 
kelib chiqadi. Shunga ko`ra o`quvchilarning mehnati ongli mehnatga aylanadi, bu esa 
butun ta’lim
-tarbiya ishining natijalariga ijobiy ta
’sir qiladi. O`quvchining navbatdagi tema 
bo`yicha mashg’ulotlarga tayyorlanishi kalendar reja tuzishdan boshlanadi. Maxalliy 

---

sharoitlarga bog’liq xolda kalendar reja bir yo`la butun o`quv yiliga, yarim yil yoki o`quv 
choragiga tuzilishi mumkin. Agar makta
b ba’zi korxona orqali moddiy ta’minlanishi 
doimiy ishonchli manbaiga ega bo`lsa, reja butun o`quv yiliga ega bo`lishi mumkin. Agar 
materiallar tasodifiy manbalardan keladigan bo`lsa, reja qisqaroq, ammo o`quv choragidan 
kam bo`lmagan muddatga tuziladi. Butun gruppa bilan frontal tarzda o`rganib bo`lmagan 
temalar uchun alohida grafik tuziladi. Masalan, agar maktabda tokarlik stanogida 
materiallarga ishlov berish, termik ishlash, maishiy elektr isitgich asboblarini remont 
qilishni frontal o`rganish uchun etarlicha jihozlash va isitish qurilmalari bo`lmasa, 
o`quvchilarning soni va mazkur ustaxonaning ta’minlanganligini hisobga olib grafik 
tuziladi, bu grafik buyicha o`quvchilar programmada nazarda tutilgan ishlarni navbati 
bilan bajariladi. Buyum tayyorlash texnologiyasida variantlilik jihozlardanancha to`liq 
foydalanish imkonini beradi. Masalan, serkultayyorlash darsida texnologayani bir qancha 
varianti berilishi mumkin. O`quvchilar bu texnologiyalar bo`yicha ishlab toblanishni har xil 
vaqtda bajariladi, shu u
sul bilan qizdirish qurilmasida uzlO’qsiz foydalaniladi. Sirkul 
tayyorlash va texnologik prosessining varianti Ivariant IIvariant IIIvariant 1. Sirkulni yigish 
va sharnir o`qini parchinlash Sirkulni yigish va sharnir o`qini parchinlash Oyoqlarni ishchi 
qismini toblash 2. Sharnirni egovlash Oyoqlarni ishchi qismini toblash Sirkulni yigish va 
sharnir o`qini parchinlash 3. Oyoqlarni ishchi qismini toblash Sharnirni egovlash. Sharnirni 
egovlash. O`qituvchi har bir mashg’ulotning mazmunini oldindan bilsa, o`quvc
hilarni 
aniqlash va ular oldiga o`tilgan materialni taqrorlashga doir topshiriq qo`yish imkoniga ega 
bo`ladi. Yuqorida ko`rsatilgan barcha ishlar natijasida navbatdagi temani o`rganishni 
kalendar reja tuzilishi ham mumkin. O`quvchining darsda tayyorlanishida tashkiliy va 
metodik xarakterdagi tadbirlarni, shuningdek maxoratni oshirish tadbirlarini ifodalash 
mumkin. Mutlaqo ayonki, o`qituvchini bilimlari o`quvchilardan talab qilinadigan ancha 
keng chuqur bo`lishi kerak. O`qituvchi o`quvchilarning o`quv programmasidan tashqari 

---

savollarga javob berishiga tayyor bo`lishi kerak. U shuningdek professional malakalarni 
puxta egallab olishi zarur. Shu sababli ishlab chiqarish materiallariga, masterlariga 
mo`ljallangan kitoblar o`qituvchining tayyorligi uchun ham manba bo`ladi. O`qituvchi 
darsga tayyorlanishida ilg’or maktablarni tajribalari umumlashtirilgan metodik 
adabiyotlar bilan tanishishi katta ahamiyatga ega. Metodrk adabiyotda o`quv prosessini 
tashkil etshp, ish ob’ektlarini tanlashga va mehnat darslarida o`quv 
topshiriqlarshsh 
bajarish bilan bog’liq. Ilg’or o`qituvchilar metodik adabiyot yangiliklarini muntazam 
kuzatib boradilar, ulardagi tavsiyalarni o`rganadilar va ularni o`z ish praktikalarida 
qo`llaydilar. Boshqa o`qituvchilarning tajribalarini bevosita o`rnganishning ham axamiyati 
kam emas. Har bir rayonda o`quv vazifalarini bajarishda katga muvaffaqyyatlariga 
erishayotgan o`qituvchilari bor. Ularning ba’zilari o`qituvchilarda puxta sifatli 
malakalarini shakllantirishga erishmoqda, ba’zilari o`quvchilarni bi
limlardan mehnatdan 
foydalanishni o`rganmoqda, yana ba’zilar mashg’ulotning tashkil qilishning har xil 
formalarini qo`shib olib borishga muvaffaq bo`lmoqda va hokazo. Metodik birlashmalar, 
ochiq darslar tashkil qiladi, o`z majlislarida o`qituvchilarning xisobotlarini eshitadi. Qator 
oblastlarda hozir ko`rsatmali darslar o`tkazish yo`lga qo`yilmoqda, bu dars programmadan 
birmuncha ilgarilab ketadi va shu tufayli maxalliy sharoitlarni hisobga olgan xolda hamma 
o`qituvchilar tomonidan ijodiy takrorlanishi mumkin. Ko`rsatmali darslarga qatnashish 
o`qituvchining darsga metodik tayyorlanishning formalaridan birdir. O`qituvchiga 
mashg’ulotlar boshlangunga qadar o`quvchilarga mehnat topshirig’i sifatida 
belgilanadigan ob’ektni mustaqil tayyorlash tafsiya qilinadi bu
ish metodik nuqtai 
nazardan bir qancha sabablarga ko`ra muhimdir. Birinchidan, mehnat usullarisi 
mO’qammal ztallaganligini va shaxsan namuna bo`lishini ko`rgan o`quvchilar nazarida 
o`qituvchining obro`si ortadi. Ikkinchidan, o`qituvchi tayyorlangan namunalar 
o`quvchilarga etalon sifatida xizmat qiladi Uchinchidan, o`qituvchi mehnat prosessini 

---

mustahil bajarib,o`quvchilar qanday qiyinchiliklarga duch kelishini, qanday xatolarga yo`l 
qo`yishlari mumkinligani aniq tasavvur qiladi. Xonasi kelganda shuni ta’kid
lash zarurki, 
o`quvchilarning xatolarini analiz qilish o`qituvchining darsiga tayyorlanishida muhim 
o`rin tutadi. Tajriba o`quvchilarning xatolarini tuzatishga o`quv vaqtining 10% ketishini 
ko`rsatmoqda. O`quvchilarda xatolar har xil sabablarga ko`ra paydo bo`lishi mumkin. 
Ba’zai o`qituvchi yangi materialni etarlicha aniq bayon qila olmasa, mehnat usulini bajarish 
etarlicha yaqqol ko`rsata olmasa, uning aybi bilan xatolar sodir bo`ladi. Ba’zan esa o`quvchi 
o`qituvchining tushuntirishlarini etarli darajada diqqat - 
e’tibor bilan kuzatib bormasa, ish 
vaqtida boshqa ishlar bilan ovora bo`lsa, uning aybi bilan xatolar sodir bo`ladi. Xatolar 
ob’ektiv sabablarga ko`ra ham ro`y beradi. Masalan, ba’zan materiallarni qirqishni bajarish 
uchun o`quvchining jismoniy rivojlanishi etarli bo`lmay qoladi. O`qituvchining vazifasi 
avvalo xatolarni oldini olishdan iboratdir. Ravshanki, u xatolarni keltirib chiqaruvchi 
sabablarni yaxshi bilsagina, bu vazifani uddalay oladi. Shu sababli mehnat o`qituvchisi 
o`quvchilar yo`l qo`yadigan xatolarni muntazam analiz qiladi va bu xatolarning sabablarini 
yo`qotish yo`llarini izlaydi. Qaysi temalarni o`rganshsda o`quvchilar xatolarga yo`l 
qo`yishlarini va bu xatolar oldingi yillar tajribasidan bilgani holda, bu xolatlarning oldini 
olish tadbirlarini belgilaydi. Masalan, V-VII sinflarda o`quvchilar chizmalarni o`qishga va 
ular bo`yicha ishlashga tayyor bo`lmaydilar. Shu sababli o`qituvchi chizmachilikdan ba’zi 
bilimlarni beradi, bu bilimlarga asoslanib o`quvchilar amaliy ishga kirishadilar. 
S
huningdek ma’lumki, metallarni arra bilan qirqishda o`quvchilar tez
-tez arra polotnosini 
sindirib quyadilar. Shu sababli o`quvchi asbobni qanday ushlashni o`rgatishga arra 
polotnosi qiyshayishining oldini olishga alohida e’tibor beradi. Darsning sifati ko`
p 
jihatdan o`qituvchining tashkiliy masalalarni oldindan ishlab chiqishga bog’liq. 
Chunonchi, har bir o`quvchi qirqish va o`lchash asboblari va komplekt bilan zaro`r 
miedorda zagatovkalar bilan ta’minlangan bo`lishi kerak. Biror asbob ishdan chiqib 

---

qolgan, zagatovka buzilgan paytida asbob va zagatovkaga ega bo`lishi kerak. Ko`rsatmali 
qo`llanmalarni tayyorlash o`qituvchidan jiddiy e’tiborni talab qiladi. Bunday gap avvalo 
texnika hujjatlar: chizmalar, operasiya kartalari haqida bormoqda. Operasiya 
kartalarining qanday formada bo`lishi, buyumning murakkabligiga, o`quvchilarning 
tayyorligiga, kartalarda qay darajada, mufassal ko`rsatmalar berilishiga qarab hal qilinadi. 
Mehnat o`qituvchilari beshinchi, ettinchi sinflar uchun operasiya kartalari bilan 
chegaralanmay alohida stendllr tayyorlaydilar va ularda buyumga ishlov berishning 
hamma bosqichlari aks ettiriladi. Bunday stendlar o`quvchilarning chizmalarini o`qishni 
o`rganishga yordam beradi. O`qituvchi ta’limiy modellar tayyorlash haqida o`z vaqtida 
o`ylashi kerak. Masalan, tokarlik rezesi (keskichi) ni o`rganishda asbobning haqiqiy 
o`lchamlariga nisbatach katgalashtirilgan va yog’ochdan yasalgan rezesning razbar 
qiladigan modeliga ega bo`lish maqsadga muvofiqdir. Ba’zi hollarda, masalan, mashina 
detallarini, 
yog’ochning turlari va hokazrlarni o`rganishda tarqatma materiallar ko`zda 
tutiladi. Joriy ishlarni hisobga olish jurnalida amalga oshiriladi, bu jurnalda 
o`quvchilarning davomati, o`zlashtirishlari qayd qilinadi, shuningdek mashg’ulotlarning 
mazmuni ham yoziladi. O`qituvchining darsga tayyorlanshni dars planini tuzish bilan 
tamomlanadi. Dars plani qanchalik to`la, mufassal bo`lsa, mashg’ulot o`tkazishga 
o`quvchiga shunchalik yordam beradi. Har bir dars plani quyidagi taxminiy formada 
tuziladi: 1.Darsning m
aqsadi va ta’limiy vazifalar: 2.Mehnat ob’ekti; 3.Jihozlar: 4.Darsning 
borishi: Mashg’ulot nimaga bag’ishlanganini, uning maqsadi va ta’limiy vazifalaridan 
ko`rinadi. Masalan, ta’limiy vazifa o`quvchilarning texnologik prosessini mustaqil tashkil 
etishga uyushtirishdan, ularning metallarini qirqish va egovlash bo`yicha dastlabki 
malakalarni mustahkamlashdan iborat bo`lishi mumkin. O`quvchilar buyumlar 
tayyorlaydigan darslarda mehnat ob’ektlari ko`rsatiladi

---

Nazariy bilimlarini chuqurlashtirish va mustahkamlash, bu bilimlardan o`quvchilar bilan 
ta’limtarbiya ishlarini olib borish vaqtida amalda foydalanishni o`rganib olish. 2. Bolalar 
bilan olib boriladigan ta’lim
-tarbiya ishlarini kuzatish va tahlil qilishni o`rganib olish. 3. 
Bolalar bilan olib boriladigan 
ta’lim
-tarbiya ishlarini ularning yosh va individual 
xususiyatlarini hisobga olib, ya’ni bolalar hamda o`smirlar psixologiyasi, pedagogikasi va 
fiziologiyasiga doir bilimlarga tayangan holda olib borishni o`rganib olish. 4. Turli tipdagi 
darslar va sinfdan tashqari ishni bolalarning bilish faoliyatini aktivlashtiruvchi turli-tuman 
metodlardan foydalangan holda o`tkazishga tayyorgarlik ko`rish. 5. Sinf rahbari. 
vazifalarini bajarishni, o`quvchilar kollektivlari, Kamolot tashkilotlari bilan ishlashni, 
shuningdek, o`quvchilar bilan individual tarbiya ishini olib borishni o`rganib olish. 6. 
Tarbiyalash va ta’lim berish vazifalarini ijodiy hal etishga tayyorlanish maqsadida maxsus 
va pedagogik fanlarni o`rganishga hamda o`zining pedagogik qobiliyatlarini 
takomil
lashtirishga intilish. 7. O`quvchilar sog’lig’ini muhofaza qilish masalasiga diqqat 
bilan qarash ko`nikmalarini hosil qilish. Har bir praktikant amaliyotni o`tish vaqtida 
ma’lum sinfga biriktirib qo`yiladi, u shu sinf o`quvchilariga texnik mehnat va 
chizmachilikdan dars beradi, ixtisosga tegishli sinfdan tashqari ish olib boradi, shuningdek 
sinf rahbarining yordamchisi bo`lib hisoblanadi. Amaliyot maktab rahbarlari, sinf 
rahbarlari, mehnat va chizmachilik o`qituvchilari bilan uchrashuvdan boshlanadi, unda 
amaliyotntlar oldida turgan vazifalar doirasi oydinlashtiriladi. Amaliyotning birinchi 
haftasi maktab, texnologiya ta’liming moddiy bazasi, o`quvchilar bilan tanishishga 
bag’ishlanadi. Bu davrda amaliyotntlar o`zlari birkitilgan sinfdagi turli darslarda 
qatnashadilar, sinf rahbari o`tkazadigan barcha tarbiyaviy tadbirlarda ishtirok etadilar. 
Amaliyotnt haftaning oxiriga borib, har bir o`quvchi haqida uning o`zlashtirishi, intizomi, 
o`qishga, jamoat ishiga munosabati to`g’risida aniq tasavvurga ega bo`lishi z
arur. 
Amaliyotning qolgan butun vaqti davomida amaliyotntlar o`z ixtisosidan dars beradilar, 

---

sinfdan tashqari ishlar olib boradilar, sinf rahbarligi funksiyalarini bajaradilar. Amaliyot 
maktabda pedagoglar kengashining majlisi bilan yakunlanadi. Majlisda mehnat 
o`qituvchisi, sinf rahbarlari, tarbiya va sinfdan tashqari ishning tashkilotchilari, maktab 
direktori, amaliyotntlariing o`zlari so`zga chiqishadi. Amaliyot qanday o`tganligi, uning 
samaradorligini oshirish uchun kelgusida nimalar qilish kerakligi haqida fikr almashinadi. 
Maktabda bo`lgan davrning birinchi kunidan to oxirgi kunigacha har bir amaliyotnt 
individual kundalik daftar tutib, unga kerakli ma’lumotlarni yozib boradi. Amaliyot 
tugagach, kundalik daftar raxbarga topshiriladi. U bilan birga qo`yidagilar topshiriladi: a) 
sinfning (yoki aloxida o`quvchining) psixologik-pedagogik xarakteristikasi; b) bitta 
darsning konspekti va unga atab amaliyotntning o`zi tayyorlaran ko`rsatma qo`llanmalar 
hamda o`quvchilarning mehnat ob’ekti; v) o`tkazilgan biror
ta tarbiyaviy tadbirning 
konspekti. Yakunlovchi konferensiyada amaliyotga uzil-kesil xulosalar chiqariladi. Doklad 
qilishni xohlagan amaliyotntlar o`z temalarini rahbarlar bilan kelishib oladilar va o`z 
vaqtida programma tuzish mumkin bo`lishi uchun konferensiyadan bir necha kun oldin 
talabnomalar berishadi. Dokladlar amaliyotntlar faoliyatining asosiy yo`nalishlarini 
(darslarni o`tkazish, o`z ixtisosidan sinfdan tashqari ish o`tkazish, sinf rahbari sifatida 
ishlash) aks ettirishi lozim. Ular konkret bo`lishi va u yoki bu tadbirni o`tkazish vaqtida 
amaliyotnt qanday qiyinchiliklarga duch kelgani va ularni qanday bartaraf etgani, qanday 
masalalarni hal etishda o`zini dadil tutgani va bunda unga nima yordam bergani, bilim 
yurtida olingan qaysi bilim xamda o`quvlar ayniqsa foydali bo`lib chiqqani, qanday bilim 
va uquvlar etishmagani, amaliyot davomida uning muvaffaqiyatli o`tishi uchun barcha 
zarur sharoitlar yaratib berilgan yoqi yo`qligi, amaliyot bundan ham muvaffaqiyatliroq 
o`tishi uchun nimalar qilish kerakligi xaqida tinglovchilarda aniq tasavvur hosil qilishi 
darkor. Yakunlovchi konferensiya vaqtida xonada amaliyotntlarning faoliyatini aks 
ettiruvchi ko`rgazma tashkil etiladi. Eksponatlar orasidan o`quvchilarning mehnat 

---

ob’ektlari, to`garaklarda yasalgan t
urli xil modellar va buyumlar, amaliyotntlarning 
rahbarligi ostida o`quvchilar chiqargan devoriy gazetalar, ekskursiyalar, yakshanbalsklar 
to`g’risida hikoya qilib beruvchi stendlar va hokazolar o`rin olishi mumkin. Dars planiniig 
namunaviy shakli. Darsnnng maqsadini ifodalab, o`rganish va mustahkamlash 
planlashtiriladigan bilim va amaliy malakalarni ko`rsatish kerak. Darsning jihozlanishida 
dars davomida qanday asboblar, moslamalar, jihozlar, ko`rsatmali qo`llanmalar, 
materiallar zarurligini nazarda tutish lozim. Ko`pincha topshiriqqa kombinasiyalangan 
dars kiradi, chunki uni o`tkazyshda har xil didaktik vazifalar hal qilinadi. Bunday darsning 
strO’qturasi quyidagicha bo`lishi mumkin: Tzshkiliy qism. Utilgan materialni (savolni) 
tekshirish. Yangi materialni bayon qilish (qisqa konspekt). Kirish instruktaji. 
O’quvchilarning mustaqil ishi. Joriy instruktaj. O’quvchilarning mustaqil ishi. Yakunlovchi 
instruktaj. Ish o`rinlarini yig’ishtirnsh. Plan
-konspektda darsshshg borishnni yoritishda 
ana shunday mulohazalarga asoslanish zarur. Bilimlarni tekshirish imkoni boricha yangi 
materialni idrok etishga va mosnat topshirig’iggi bajarishga tayyorgarlik bosqichi sifatida 
tashkil qilipishi kerak. Shuning uchun darsning konkret mazmuniga, shuningdsk, oldingi 
o`quv materi
aliga bog’liq xolda bilimlarni tekshirish har xil yo`sinda o`tkazilishi mumkin. 
Agar o`huvchilarning mazkur darsga bevosita daxli yo`q material bo`yicha bilimlarini 
tekshirish lozim bo`lsa, 10
—
15 minut vaqt ajratib kontrol ish o`tkazish mumkin, Bunda 
o`quvchilarga 2
—
3 ta savol (yoki bir necha variantli topshiriq) beriladi, o`quvchilar yozma 
ravishda javob qaytaradilar. Bu borada ayrim o`qituvchilar programmalashtirilgan frontal 
so`rashdan foydalanmoqdalar. Agar o`tgan mashg’ulotlarda olingan bilimlarni yang
i 
materialni idrok etish uchun tekshirish zarur bo`lsa, so`rash tushuntirishni boshlashdan 
oldin o`tkaziladi. Bordiyu bu bilimlardan amaliy ishda foydalanish zarurati tug’ilsa, 
material kirish instruktaji prosessida takrorlanadi. Bunda takror- lash uchun b
eriladig’an 
savollarni mehnat topshiriqlariga qo`shish ma’qul. Takrorlash uchun beriladigan 

---

savollarni oldindan puxta o`ylash va darsning plan konspektida ko`rsatish lozim. Yangi 
naterialning hajmi va murakkabligiga qarab dars konspektida tushuntirishning plani yoki 
qisqacha mazmuni beriladi. Agar yangi material murakkab va hajmi katta bo`lsa, 
tushuntirish oxirida uni o`quvchilar qandaY o`zlashtirgankni tekshirish mumkgsh. 
Bunday hollarda darsning plan konspektida bilimlarni tekshirish uchun savollar 
keltir
iladi. O’quvchilarning mustaqil ishi darsning plan
-konspektida alohida o`rin olishi 
kerak. Umuman darsning samaradorligi uning ana shu bosqichi qanchalik chuqur o`ylab 
tashkil qilinishiga bog’liq bo`ladi. Bunda o`quvchilarning mustaqil ishidagi vazifalarni
belgilash o`qituvchining vazifalarini belgi-lashdan ancha oson ekanligini nazarda tutish 
lozim. Buning ajablanarli joyi yo`q. Zotan o`quvchining vazifalari aniq ifodalash mumkin 
bo`lgan mehnat topshirig’i bilan belgilanadi. Uqituvchining vazifasi topshiri
qning 
murakkabligiga, o`quvchilar faoliyati qanday o`tishiga, ya’ni ular topshiriqni bajarishda 
qanaqa xatolarga yo`l qo`yishiga, qanday qiyinchiliklarga duch kelishiga bog’liq bo`ladi. 
Shuning uchun o`qituvchi o`quvchilarning mustaqil faoliyatida, bo`ladigan ishni 
planlashtirnshda ular yo`l qo`yishi mumkin bo`lgan xatolarni analnz qilishi kerak. 
O’quvchilar programmaga muvofiq yil saynn tipovoy ishlarni bajara boradilar, shuning 
uchun taxminan bir xil qiyinchiliklarga duch keladilar va bir xil xatolarni takrorlaydilar. 
Tajribali o`qituvchilar ana shu qiyinchilik va xatolarpi yaxshi biladilar, zndigina 
ishlayotgan o`qituvchilar esa bularni metodik adabiyotlardan bilib olishlari mumkin. Ana 
shu maqsadda o`quvchilarga beriladigan mehnat topshirig’iii avval o`q
ituvchining o`zi 
bajarib ko`rishi zarur. Shuning uchun darsniig plan konspekti bilan birga o`quvchilarning 
mehnat ob’ekti sifatidagi buyumni tanlash ham kerak. Frontal, gruppavoy va individual 
instruktaj bo`la oladigan joriy instruktajni planlashtiring. Yakunlovchi instruktaj 
mazmunini yoritib, o`quvchilarning diqqaty xususan nimaga qaratilishini; ularga keyingi 
mashg’ulotga tayyorlannsh bo`yicha qanday topshiriq berilishini ko`rsating. Dars p l a n
-k 

---

o n s p e kt i n i ng namunasi Darsning temasi. Yupqa list metallar haqida umumiy 
ma’lumotlar; yupqa list metalldan buyum yasash, zagotovkani rejalash (IV sinf). Darsning 
maqsadi. Yupqa list metallar haqida tushuncha berish, rejalash operasiyasi bilan 
tanishtirish va rejalashning ayrim usullari. ni bajarish bo`yicha dastlabki ko`nikmalarni 
shakllantirish, o`quvchilarni kasbga yo`llash maqsadida ularga hozirgi zamon ishlab 
chiqarishidagi rejalash ishlarining ahamiyati haqida umumiy tushunchalar berish, ularni 
texnik masalalarni hal qilishga jalb etish. Texnik ma’
lujotlar. 3
—
4 turdagi list, metallar 
(qalinligi 0,5 mm po`lat, latun, mis, alyuminiy)ning tashqi ko`rinishidagi farqlari. List 
po`latni to`g’rilash haqida tushuncha. Tekislikda rejalash haqida tushuncha. Eg’och 
to`qmoq, chizg’ich, burchaklikning tuzilishi 
va vazifalari. Detallarni rejalash usullari, 
rejalashdagi ishlar tartibi. Ish o`rnining holati va rejalashda xavfsnzlik texnikasi. Mehnat 
usullari va operasiyalari. Zagotovkani tayyorlash (tozalash, g’uddalarni egovlash, tekislash, 
tekislik rejalash). Texnik masalalar. Buyumning vazifasiga ko`ra gabarit o`lchamlarini 
belgilash, zagotovka tanlash, buyumning zagotovkada eng rasional joylashuvini aniqlash. 
Mehnat ob’ekti 
- Keskich uchun taglik. Jihoz va materiallar- List metall namunalari, 
chizmalar, keskich u
chun tagliklar, to`qmoqlar, chizg’ichlar, burchakliklar, egovlar, 
tekislash plitalari, yupqa list metalldan yasalgan buyumlarning namunalari. Darsning 
borishi 1. Tashkiliy qism. O’quvchilarning davomatini, maxsus formalarining ahvolini 
tekshirish 2. Yangi materialni bayon qilish. Xalq xo`jaligida va turmushda yupqa list 
metallning qo`llanishi haqida suhbat. 3. Kirish instruktaji. O’quvchilarga mehnat 
topshirig’i berish (keskich uchun taglik yasash). Chizma bo`yicha taglikning 
konstrO’qsiyasini o`rganish, ta
glikning vazifasiga ko`ra unint gabarit o`lchamlarini 
belgilash. 4. O’quvchilarning mustaqil ishi. Daftarga keskich tagligining texnik rasmini 
chizish. 5. Joriy instruktaj. Keskich tagligini tayyorlashning umumiy planini tuzish. 
O’quvchilarga taglikni tayy
orlashning birinchi bosqichini 
—
chizmani o`rganish, 

---

zagotovka o`lchamlarini tekshirish, zagotovkani xavfsizlik texnikasi nuqtai nazaridan 
tekshirishni tushuntirish, zagotovkani ifloslikdan, zangdan tozalash; uni to`g’rilash va 
rejalash. 6. O’quvchilarning
mustaqil ishi. Taglikni tayyorlashning birinchi bosqichini 
bajarish. Ish umumiy tarzda olib boriladi. Yakunlovchi instruktaj. Ish natijalarini 
yakunlash. Rejalovchi kasbining xarakteristikasi. Ish o`rinlarini yig’ishtirish. Dars tahlil 
Dars temasi, Darsning maqsadi. Tashkiliy qism. Asbob va zagotovkalarni tarqatish kanday 
o`tkazildi, u etarli darajada tashkiliy saviyada o`tdimi? 1. Utilgan materialni tekshirish. 
Uqituvchi qo`ygan savollar o`tilgan materialni to`la qamraydimi? Ular aniq, bir xil 
ma’nolimi? O’quvchilar o`tilgan materialni o`zlashtirdi, deyishga asos bormi? 2. Yangi 
materialni tushuntirish. Materialni bayon qilishda qanday metodlar qo`llanildi? 
O’quvchilarning mehnat talimni va fan asoslariga doir predmetlar bo`yicha olgan 
bilimlariga tayanish 
ta’minlandimi, etarlicha ko`rsatmalilik ta’minlandimi, o`qituvchi 
o`quvchilarni qiziqtira oldimi, ta’limda problemalilik qo`llandimi, yangi bilimlarning 
o`zlashtirilishi tekshirildimi, bu o`zini oqladimi? 3. Kirish instruktaji. Mehnat topshirig’iga 
xarakt
eristika berish: u o`quvchilarning qo`lidan keladimi, ularda qiziqish uyg’otadimi? 
Topshiriqni bajarishda o`quvchnlarning mexnat ta’limi va fan asoslariga doir bilimlarndan 
foydalanish nazarda tutiladimi? Topshiriqni bajarish bilan bog’liq ishning mazmuni 
maktab o`qo`v programmasining o`rganilayotgan temasiga muvofiqmi? Buyumga 
qo`yiladigan talablar, o`zini o`zi kontrol qilish kriteriylari ko`rsatilganmi? Kirish instruktaji 
qanday o`tdi: mehnat usullari qo`llanildi, mehnat usullarin namoyish qilishga etarlicha 
ko`rsatmalilik ta’minladimi? O’quvchilar topshiriqni qanchalik tushungani tekshirildimi 
va bu tekshirish etarlimi? Xavfsizlik texnikasi qoidalariga qanday e’tibor berildi? Kirish 
instruktajida o`quvchilar qanday ishtirok etdilar: ular passiv tinglovchi va kuzatuvchi 
bo`ldilarmi yoki o`qituvchi ularni ayrim masalalarni hal qilishga jalb etdimi? 
4.O’quvchilarning mustaqil ishi. O’quvchilar ishini tashkil qilishning qanday formalari 

---

qo`llanildi? O’quvchilar qanday xatolarga yo`l qo`ydilar, bular tipik xato
larmi? Uqituvchi 
o`quvchilarning xatolariga qanday munosabatda bo`ldi? qanday joriy instruktajlar 
o`tkazildi? Ular oldindan planlashtirilganmi? Joriy instruktajlarni o`z vaqtida o`tka zildi, 
deyish mumkinmi? O’quvchilar jismoniy dam olishlari uchun tanaffu
slar 
planlashtirilganmi, bu tanaffuslardan o`qituvchi qanday foydalandi? O’quvchilarning 
mehnat topshirig’ini bajarish bilan bog’liq ba’zi masalalarni mustaqil hal qilishlarnga 
to`g’ri keldimi, ular bu ishni bajara oldilarmi? Uqituvchi umuman gruppaning va
alohida 
har bir o`quvchining faoliyati ustidan kontrollik qilishni ta’minladimi? Uqituvchi kuchli 
o`quvchilar uchun qo`shimcha topshiriqlarni nazarda tutdimi? O’quvchilarda o`zini
-o`zi 
kontrol qilish malakalarini shakllantirishga etarlicha e’tibor berildi
mi? 5.Yakunlovchi 
instruktaj. Bu instruktajga qancha vaqt ketdi, u nima haqida bo`ldi? Mashg’ulot qanchalik 
chuqur va to`liq yakuplandi? Tulik xatolar, yaxshi va ko`ngildagidek chiqmagan buyumlar 
ko`rsatildimi? 6.Ish o`rinlarini yig’ishtirish. Ish o`rinlarini yig’ishtirish qancha vaqtni oldi? 
O’quvchilar yig’ishtirish uchun barcha zarur narsalar bilan ta’minlandimi? Ish o`rinlarini 
yig’ishtirishning sifati kim tomonidan va qanday tekshirildi? Ish o`rnining ozodaligi uchun 
musobaqa o`tkazildimi? Bu musobaqada sinf aktivi qanday rol o`ynaydi? 7.Umumiy 
xulosa. Dars qanday elementlardan tashkil topdi? Darsning tipi. Uqituvchi ko`zlagan 
maqsadga erishdimi? Dars tahlilning na’munasi Darsning temasi va maqsadi(darsning 
plan konspektida yoritilgan). Ish ob’ektining 
tanlanishini asoslash. Bu darsda o`quvchilar 
ilk bor rejalash bilan tanishadilar. Ana shu nuqtai nazardan keskich uchuv taglik yasash 
juda mos ish ob’ekti hisoblanadi. U to`g’ri to`rtburchakdan iborat, shuning uchun uni 
rejalashda muxim ish usullarini va bazalar tanlashni, bir-biridan baravar uzoqlikdagi 
parallel to`g’ri chiziqlar o`tkazishni, 90° burchak ostida joylashgan to`g’ri chiziqlar 
chizishni o`rganish mumkin. Bu ish o`lchamlarni qo`yish, chizg’ich, chizg’ichgo`niyadan 
foydalanish bo`yicha mashq qilish imkonini beradi. Bulardan tashqari keskich tagligi 

---

o`quvchilarga ish vaqtida kerak bo`ladigan ijtimoiy foydali predmetdir. Shuning uchun bu 
ish o`quvchilarda qiziqish uyg’otishi, yuqori aktivlnkni vujudga keltirishi mumkin. Nihoyat, 
taglikni tayyorlashda o`quvchilar oldiga ularning qo`lidan keladigan texnik masalani: 
taglikning vazifasiga qarab uning gabarit o`lchamlarini belgilash masalasini qo`yish 
mumkin. Bilimlarni shakllantirish va mustahkamlash. O’quvchilar bu darsda list metall va 
uni rejalash usullari haqidagi tushunchaga birinchi marta duch keladilar. Shunga qaramay 
yangi materialni bayon etishda asosan suhbat metodi qo`llaniladi, chunki unda 
o`quvchilarning hayotiy tajribasiga, shuningdek ularning I
—IV sinflarda qog’oz va 
gazlamani, V sinfda yo
g’ochni rejalash bo`yicha olgan amaliy tajribalariga tayanish 
mumkin. Suhbat vaqtida o`quvchilarga list metallardan yaoalgan qanday buyum-larni 
bilishlari va ularning qaerlarda qo`llanishini eslash tavsiya etiladi. List metallardan 
yasalgan ba’zi buyumlar 
(konserva va bo`yoq bankalari, elektr armaturasi detallari va 
hokazolar) namoyish qilinadi, list po`lat, mis, alyuminiy, latunning turli namunalari 
ko`rsatiladi, ana shu materiallarning nima deb atalishi va qaerlarda qo`llanishi haqida 
suhbat o`tkaziladi. Uqituvchi kollektiv suhbat natijasida o`quvchilarni turli metallar turli 
xossalarga (bO’qiluvchanlik, elektr o`tkazuvchanlik, havoda oksidlanuvchanlik va 
hokazolarga) ega, metallar buyumga qo`yiladigan texnik talablarga qarab tanlanadi, degan 
xulosaga olib 
keladi. Shundan keyin «tunO’qa» tushunchasining ta’rifi aytiladi va qora 
tunO’qa bilan oq tunO’qaning muhim farqlari tushuntiriladi. Ko`nikmalarni shakllantirish 
va mustahkamlash- Ayni darsda o`quvchilarda grafik ko`nikmalar shakllanadi. 
O’quvchilarga daf
targa keskich tagligining texnik rasmini chizish tavsiya etiladi. Ular bu 
ishni bajaradilar.