Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

Mijoz-server modeli.
2-model Internet rivojlanish davriga to‘g‘ri keladi, bunda Internet orqali 
uzatiladigan ma’lumotlar tezligi mahalliy tarmoqdagi ma’lumot almashinuviga tenglashgan davrga 
to‘g‘ri keladi.
Ushbu ikki modelning asosiy farqi shundaki, 2-model bir ixtisoslashgan tashkilotda 
markazlashgan ma’lumotlar bazasi boshqaruvi tashkil etilishini taqozo etadi, 1-modelda ma’lumot 
bazalarining boshqaruvi har bir axborot muassasasida tashkil etiladi (1-jadval). 
 
Axborot-kutubxona infratuzilmalari modellarining qiyosiy funksional tahlili
 
Modellarning qiyosiy funksional tahlili 
1-jadval.

Ko`rsatkich 
Mahalliy taqsimlangan model 
Mijoz-server markazlashgan 
modeli 
Avtomat
las
h
- 
ti
ril
ga
n 
axbor
ot
ti
zim
i 
(A
AT
) 
Har bir axborot-kutubxona va arxiv muassasalari 
(AKAM) MARC formatlari va DUBLIN CORE 
kommunikativ formatlariga asoslangan 
avtomatlashtirilgan axborot tizimiga (AAT) ega 
Har bir axborot-kutubxona va 
arxiv muassasalari AATga ega 
bo‘lishni shart emas. Jamoaviy 
foydalanish uchun AAT 
korporativ tarmoq serverida 
joylashgan bo‘ladi 
E
lektr
on 
ka
talog
las
hti
ris
h
Har bir axborot-kutubxona va arxiv muassasasi 
o‘zining serverida elektron katalogni mustaqil 
tashkil etishi va yurgizishi mumkin. Elektron 
katalog (EK) axborot-kutubxona va arxiv 
muassasasi xodimlari tomonidan tashkil etiladi 
yoki korporativ tarmoqdagi boshqa axborot 
kutubxona va arxiv muassasalari yozuvlari o‘zaro 
almashuvi asosida tashkil etiladi 
Har bir axborot-kutubxona va 
arxiv muassasasi o‘zining elektron 
katalogini boshqaruv tashkilot 
serverining axborot muhitida 
mustaqil tashkil etishi va 
shakllantirishi mumkin.
EK o‘zaro almashiladi 
E
K 
va
ma’
lum
ot 
ba
za
lar
ini
bos
hqa
ruvi
Har bir AKAM uchun ma’lumot bazasi 
boshqaruvi (ma’lumotlar kiritish, ma’muriy va 
texnik xizmat ko‘rsatish, nazorat qilish) talab 
etiladi 
Ma’lumotlar bazasi boshqaruvi 
korporativ tarmoqning boshqaruv 
muassasasida tashkil etiladi 
Inter
ne
t 
/ 
Intr
ane
t 
Tezkor Internet talab etilmaydi 
Tezkor internet talab etiladi 
Axbor
ot 
xa
vf
sizli
gi
Har bir AKAM uchun alohida axborot xavfsizligi 
choralari ko‘rish talab etiladi 
Korporativ tarmoq boshqaruv 
muassasasining axborot 
xavfsizligini yuqori darajada 
tashkil etish lozim 
Ka
dr
lar
ni
tayyor
las
h 
va
ta’
mi
nlas
h 
Har bir AKAM kutubxonachi, arxivchi va 
ma’lumot bazalari boshqaruvchilarini o‘qitish 
talab etiladi 
Har bir AKAM kutubxonachi, 
arxivchi va ma’lumot bazalari 
boshqaruvchilarini o‘qitish talab 
etiladi 
Markaziy boshqaruv quyidagi bir qator afzalliklarga ega: 

har bir AKMda ma’lumot bazalari administratori talab etilmaydi; 

---

842 

boshqaruv (administrator) kadrlarini tayyorlash qimmat jarayon hisoblanadi. 
Har doim ham tayyorlangan mutaxassis AKMda qolmasligi mumkin. Beshta mutaxassis 
mingtacha AKMlari ma’lumot bazalarini boshqarishi mumkin. Holbuki, bu yuqori darajadagi 
mutaxassislarning sifatli boshqaruvi hisoblanadi. Albatta, besh-oltita administratorni tayyorlash, 
malakasini oshirish, barcha viloyat hamda tumanlardagi administratorlarni tayyorlash va malakasini 
oshirishdan arzonga tushadi. 
Avtomatlashtirilgan va elektron-kutubxonalarni tashkil etish – bu juda qimmat va ko‘p mehnat 
talab etiladigan jarayondir. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi va hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, 
axborot-kutubxona muassasalari yakka holda o‘zlarining elektron resurslarini tashkil etar ekanlar ular 
ulkan resurslarni yo‘qotadilar, aksariyat hollarda ish xodimlarning darajalari pastligi tufayli, 
yozuvlarning takrorlanishi kabi xatoliklar asosida tashkil etiladi.
Quyida mijoz-server va Cloud Computing texnologiyalari va Library 2.0 konsepsiyasi asosida 
tashkil etilgan O‘zbekistonning oliy o‘quv yurtlari korporativ tarmog‘ini tashkil etish borasidagi 
tadqiqot va ishlanmalarning natijalari keltirilgan. Tizimning texnologik asosi ARMAT-1.13 dasturiy 
kompleksi va «Elektron ta’lim» Davlat dasturining telekommunikatsiya tarmog‘i hisoblanadi. 
Dasturiy kompleks yuksak texnologik yechimlarni qo‘llagan holda tarmoqni samaradorligini amalga 
oshirdi.
Library 2.0 va Cloud Computing konsepsiyalarida keltirilgan tamoyillar o‘xshash bo‘lib, 
axborot-kutubxona muhitida quyidagi talablarga keltiriladi:
• 
shaxsga qaratilganligi;
• 
integratsiyalangan axborot resurslari, shuningdek, shaxsiy resurslarini shakllantirishda 
foydalanuvchi faolligini oshirish;
• 
foydalanuvchining virtual shaxsiy kabinetini shakllantirish;
• 
hamkorlikdagi forumlar tashkil etish va o‘tkazish – «kitobxon-kutubxonachi» yoki yanada 
kengroq - «kitobxon-kutubxonachi-axborot resurslarni shakllantiruvchi»;
• 
elektron katalog imkoniyatlarini kengaytirish, to‘liq matnli elektron resurslardan jamoaviy 
foydalanish tizimini yo‘lga qo‘yish;
• 
axborot xizmatlarini olishda o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish usul va vositalarini rivojlantirish; 
• 
korporativ tarmoqda texnologik va axborot resurslaridan maksimal darajada iqtisodiy 
foydalanish. 
Cloud Computing texnologiyasidan axborot-kutubxona tarmoqlarida foydalanish tarmoq 
boshqaruvini amalga oshirish, foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatishda sezilarli darajada 
samaradorlikni oshiradi. OO‘Yu korporativ kutubxona tarmog‘ining axborot muhiti bosh serverda 
shakllantiriladi.
Ko‘rib o‘tilayotgan OO‘Yu korporativ tarmog‘ida ma’lumot bazalari boshqaruvi 
(administrirovanie) markazlashgan holda amalga oshiriladi. Bibliografik yozuvlar sifati yuqori 
malakali mutaxassislar tomonidan tekshiriladi. Ma’lumot bazalarini yangi resurslar bilan to‘ldirilishi 
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi (OO‘MTV) tomonidan darslik, o‘quv qo‘llanmalarni 
raqamlashtirish va elektron kataloglashtirishga ajratilgan moliyaviy mablag‘lar bilan qo‘llab-
quvvatlanishi ostida amalga oshiriladi.
Yig‘ma elektron katalog MARC21 kommunikativ formati asosida shakllantiriladi. Turli 
kommunikativ formatlar asosida faoliyat yurituvchi AKMlari ISO 2709 standarti va konvertordan 
foydalanishlari mumkin. UNIMARC formati asosida tashkil etilgan AKMlariga esa bibliografik 
yozuvlarni MARC21 formatiga konvertatsiya qilishga yordam beriladi.
OO‘Yu Axborot-resurs markazlarining (ARM) korporativ tarmog‘i mijoz-server modeliga 
asoslanadi.
Bu model quyidagi xususiyatlariga asosan xarakterlanadi:

kuchaytirilgan xarakteristikaga ega server yig‘ma elektron katalogni (YEK), 
OO‘Yu elektron kataloglarini va to‘liq matnli ma’lumot bazalarini shakllantirish uchun o‘rnatiladi; 

AKT bosh serverda o‘rnatiladi. ARMlar ehtiyoj tug‘ilganda bosh serverdagi 
ma’lumotlarni o‘z serverlariga yuklab olishlari mumkin;

---

843 

ma’lumot bazalari boshqaruvi markazlashgan holda amalga oshiriladi. 
Administratorlar axborot xavfsizligini nazorat qiladilar, viruslar hujumi, YEKdagi ma’lumotlarni 
takroriy aks ettirilishidan himoya qiladilar;

har bir ARM o‘zi mustaqil ravishda o‘zining elektron katalogini shakllantirishi 
yoki boshqa ARM xodimlari tomonidan kiritilgan yig‘ma elektron katalog markazidan (YEKM) 
bibliografik yozuvlarni almashish mumkin;

yuqori tezlikdagi Internet, Intranet talab etiladi, chunki ma’lumot bazasiga 
murojat etuvchilar hajmi ko‘pchilikni tashkil etadi; 

markaziy bosh serverda har bir ARM uchun diskli axborot muhiti tashkil etiladi.