Qiziqarli kimyo

i / .4 . LABORATORIYADA BIR1NCHI YORDAM KO RSATISH
1 Agar, teriga (qo‘ 1, bet va boshqaj oy larga) konsentrlangan kislota (nit- 
rat, sulfat, xlorid, sirka kislota) to ‘kilsa, darxol o ‘shajoy suv oqimi 
bilan 3-4 minutyuviladi, so‘ngrakaliy permanganatning 3% li entmasi- 
ga (taninning spirtdagi eritmasadan ham foydalamsh mumkin) boti-ril- 
gan paxta qo‘ iladi. Kuchli shikastlangan bo‘ Isa, bemor tezda shifokor- 
gamurojaatqilishi 
1
о л т .
2
. Agar teriga ish q o rto ‘kilgan bo‘lsa, a w a l suv bilan ozroq vaqt (toki 
silliq ta’sirtuyulishi to‘xtaguncha) yuvish kerak. So‘ngra kaliy perman­
ganatning 3% li eritmasi (yoki taninning spirtli entmasi) shimdinlgan paxta 
qo‘yib bog‘lash loam.
3. Agar ko‘zga kislota yoki ishqor sachrasa, ko‘zni yaxshilab suv bilan 
yuvish, so‘ ngra tezda shifokorga murqjaat qilish kerak.
4. Agar teriga issiq narsalar (masalan, issiq shisha, issiq metall) tegib kuy- 
dirsa, kuygan joyini kaliy permanganatning 3% li eritmasi (yoki tanin­
ning spirtdagi eritmasi) bilan yuvib, so ‘ngra maxsus surkama moy 
surkash kerak.
5. Fosforta’sindan kuygandao‘shajoygam is (1 l)-sulfatning2% li erit­
masi bilan ho‘llangan paxta qo‘yib bog' lash kerak.
6
. Xlor, brom, vodorod sulfid, uglerod (Il)-oksid (is gazi) bilan zaharlamb
qolinsa, bemomi tezda ochiq havoga chiqanb, shifokorga murojaat qil­
ish kerak. Mishyak, simob va zian binkmalari bilan zaharlanganda ham 
tezda shafokorga murojaat qilish lozim.
154

---

VIII. VIKTORINA KIMYOVIY TOPISHMOQ VA
KIMYOVIY CHAYNVORD HAMDA KROSSVORD
SAVOLLARINING JAVOBLARI
8.1. VIKTORINA JAVOBLARI
3.1 Kimyoviy tajribalarda eng ko‘p ishlatiladigan asbobning nomi pro- 
birkadir.
3.2 Karbonat angidrid, vodorod va vodorod sulfid gazlarini olishda Kipp 
apparati qo‘llaniladi.
3.3 Suyuqliklami quyish vafiltrlashdavoronkanomli asbob qoMlaniladi.
3.4 Havodagi namni yutuvchi moddalami quntish va saqlash uchun ek- 
sikator nomli kimiyoviy idish qo‘ llaniladi.
3.5 Entmalami qaynatib bug‘latishda bug‘latish kosachasi ishlatiladi.
3.6 Qattiq moddalami maydalab kukunlashda dastali hovonchalardan foy- 
dalaruladi.
3.7 Suyuqliklammghajmini o‘lchashdao‘lchovsilindirlari, menzurkalarva 
o‘lchov stakanlandan foydalaniladi.
3
.8
Kislorod va azotga o ‘xshash suv bilan t ’asirlashmaydigan gazlar ga- 
zometr nomli asbobdayig‘iladi vasaqlanadi.
3.9 Abu Ali Ibn Sino o‘ rta asrlarida yashab o‘tgan markaziy osiyolik mash- 
hur olim, shoir, kimyogar va hokim bo'lgan.
3.10 Alkimyogarlar, tabiatda uchramaydigan “falsafa toshi’ ni yuzlab yillar 
davomida qidirganlar. Ular, bunday tosh yordamida oddiy metallardan 
qimmatbaho metallar hosil qilish orzusida yashab ljod qilganlar.
3.11 О ‘rta yoshdagi odam organizmida besh chelakka yaqm suv boMadi.
3.12 Benzin yoqilganda suv bug
1
i va karbonat angidrid gaziga aylanadi.
3.13 Q o‘rg‘oshin (П) - azetat Pb(CH,CO O
)2
tuzuning mazasi shirin 
bo‘lgam uchun u q o ‘rg‘oshin“shakari” debyuritiladi. A m m obutuz 
juda zaharli bo‘ lganidan, uni iste’mol qilish mutlaqo mumkin emas.
3.14 M e’daosti bezi kuchli xlond kislotani hosil qiladi vau m e’dagatush- 
ib ovqat hazm qilish jarayonini tezlashtiradi.
3.15 Atir purkagich yordamida oq qog‘ozg ah arx il rangda xat yozish
155

---

mumkin, Masalan: a) oq qogozga oldin fenolftaleinmg spirtdagi entmasi 
bilan xat у ozib quritiladi. Fenolftalein rangsiz bo‘ lgani uchun qog‘ ozda 
yozuvko‘rinmaydi, so‘ngraungapurkagich bilan suyultirilgan ishqor 
yoki soda eritmasi purkalsa, oq qogozda pushti rangli xat paydo bo‘ ladi: 
b) oq qog‘ozga sariq kon tuzi K
4
[Fe(C N )J, am m om y rodanid 
NH4SCN tuzi, fenoe C.H.OH eritmalari bilan xat yozib quritiladi. 
So‘ngratem ir (lll)-xlorid ’e CB eritmasi purkalasi, sariq kon tuzidan 
ko‘k, ammoniy rodaniddan qizil, fenoldan binafsha rangli xatlar paydo 
bo‘ladi: c) kraxmalning suyultinlgan kolloid eritmasigakaliy yodidnmg 
entm asi qo‘shib, shu eritma bilan oq qog‘ozga xat yozib quritiladi 
So‘ngra xlorli suv purkalsa, k o ‘k rangli xat paydo b o ‘ladi: d) oq 
qog‘ozga suyultirilgan sulfat kislota bilan xat yozib, qog‘ oz sekin qizdi- 
rilsa, qora rangli xat paydo b o ia d i va hokazo.
3 16 Cho‘g ‘ langan kolmir ustidan qizdinlgan suv bug‘i o‘tkazilganda ug- 
lerod suv tarkibidagi vodorodni erkin holatgacha qaytaradi:
C + 
H20
—
► c o + H,
3.17. O g'ir suvtarkibi D ,0 molekulalaridan tarkib topgan. Suvni uzoq 
vaqt elektroliz qilib og‘irsuv olinadi. Deyteriy (D) vodorodning ikkin- 
chi izotopidir.
3 18 Ikki hajm vodorod bilan bir hajm kislorodningaralashmasi qaldiroq 
gaz deyiladi. Bu aralashma o ‘t oldirilganda qattiq portlaydi.
3.19 Tarkibi uglerod (П) - oksid va azot ham da ozroq miqdorda karbon- 
at angidnd va boshqa qo‘ shimchalar bo' lgan gazlar aralashmasiga gen­
erator gazi deyiladi U generator pechidahosil qilmadi.
3.20 Geokimyogar A P. Vinogradovning yer po‘ stlog‘ ming o‘rtacha kimy o- 
viy tarkibi jadvaligamuvofiq, eng ko‘p tarqalgan elem en t- kislorod 
y e rp ‘ostlogi massasinmg 47.2 % m tashkil etadi, so‘ngrakrem my -
27.6, alummiy - 8,80, te m ir- 5,10, kalsiy - 3,60, natriy - 2,64, kalsiy 
- 2,60, magmy -
2
,
1 0
, vodorod - 0 ,1 5 %.
3.21 Siyanid kislota HCN kuchsiz kislota bo‘ Isa ham J u d a kuchli zahar 
hisoblanadi.
3.22 Parij yashih deb ataluvchi mis (Il)-atsetat-arsenit C^CH^COO), • 
• Cu
3
(A s0
3)2
yashil tusli zaharli modda b o ‘ lib, u qishloq x o ‘jaligi
156

---

zararkunandalariga qarshi kurahda ishlatiladi. Agar yashil sabzavot ekin- 
langa panj yashili sepilsa unga chigirtka va boshqa hasharotlar tegmaydi.
3 .23 Karbonat angidnd vaazot gazi zaharsiz bo‘ Isa ham, ular ichida hayvonlar 
halok bo‘ ladi, chunki hayvonlar kislorodsizyashay olmaydi.
3.24 Tellur elementining nomi, yeming latinchanomi - Tellusga, selen ele- 
mentining nomi, Oyning lotincha nomi - seleneyga to‘gn keladi.
3 .25 Qozonda m oy yonib ketsa, qozon qopqog
11
bilan uni yopib, biror 
latta bilan berkitish kerak.
3.26 O ddiy sharo itd asim ob m etali v ab ro m m etallm asi suyuq holatda 
bo'ladi.
3.27 Nafas olingandagi havoda 0.03-0.06% karbonat angidrid gazi, nafas 
chiqargandagi havoda esa 4% atrofida bu gaz b o ‘ladi.
3.28 Oddiy modda holidagi osmiy metali eng yuqon og‘irlikka ega. Uning 
zichligi 22,6 3g/cm3 gateng.
3 .29 Asilgaziardan “argon” elementining norm yunonchaso'zdan olmgan bo‘lib, 
m a’nosi “argos” - “faoliyatsiz” y ’ani yalqov ma’nosini anglatadi.
3.30 “Radiy” elementining nomi lotinchaso‘zdan olingan bo‘lib, “radius” -
nur demakdir.
3 31 Uranelementi Uranyulduzi nomi bilan, neptuniy Neptunyulduzi nomi 
bilan, plutoniy Pluton, palladiy kichik Palladiy, seriy esa kichik Serrori 
yulduzi nomi bilan ataladi.
3.32 Suv rangsiz m odda, am m o qalin qatlam dagi suv havo rang tusda 
tovlanadi. Shuning uchunjug‘rofiy-fizikaviy kartada dengiz va okean- 
lami belgilashda havo rang yoki k o ‘k ranglardan foydalaniladi.
3.33 Dastlab,sulfat kislota kuporoslaridan, masalan, tem ir kuporosidan 
(Fe S 0 47H, 0)olingani uchun unga ’’kuporos moyi ” deb nom beril- 
gan. Shuning uchun, uning texnikaviy nomi haligachasaqlamb qolgan.
3.34 .Suyuq havo bilan sim ob va etil spirtini qattiq holatga aylantirish 
mumkin. Chunki suyuq havo yuqon sovuqlikkaega, uning ta’sinda suyuq 
holatdagi simob va etil spirti qattiq holatga o ‘tadi.
3.35 Y onishuchun:a)yonuvchim oddaningbo‘lishi; b)kislorodbo‘lishi; 
v)yonish mahsulotlari reaksiyazonasidan chiqib keta oladigan b o ‘lishi 
kerak b o ‘ladi.
157

---

3 36 Suvosti kem alan ichki yonish harakatlantiruvchilari bilan yurgizila- 
digan bo'lgandabirinchidan unga k o 'p m iqdorkislorod (havo) kerak 
b o ‘lar, ikkinchidan yonish mahsulotlari pufak bo ‘libsuvbetigachiqar 
va k o ‘pik hosil qilib, kem anm g qayerdaligini dushm anga sezdirib 
qo ‘y g a n b o ‘laredi.
3.37. Ishqoriy metallardan seziy oson suyuqlanadigan metall. U 28° С da 
suyuqlanadi. U qo‘ 1 kaftiga olib ishqalansa, kaft harorati ta‘ sinda erib 
ketadi.
3.38. O ltinningkattakonlari Janubiy Afnkada, Alyaskada, K anadadava 
Avstraliyada mavjud. Dengiz va okean suvlarida ham oltinning katta 
zahirasi mavjud.
3.39. A m m oniy xlo rid N H 4 C l tuzi - “ novshadil” nom i bilan yuritiladi, 
amm oniy gidroksid esa “novshadil spirt”idir.
3.40. Azot (I)-oksidi bilan nafas olinsa, odam aksa unb, kayfiyati ko‘tanladi. 
Shuning uchun bu gazga“kuldiruvchi gaz” deb nom benlgan.
3.41. B irhajm k on sentrlangannitratkislotavauchhajm konsentrlangan 
xlorid kislota aralashm asi “zar suvi” deb ataladi. “Zar suvi” ham m a 
metallami, shujum ladan qadim zamonlardametallar shohi deb atalgan 
oltinni ham o ‘zida entadi. Shuning uchun “zar suvi” degan nom olgan.
3.42. N atn y va kaliy silikat tuz (Na., S i0 3 v a K ,S i 0 3) lari suvda eriydi. 
Ular qattiq holatda shishaga o'xshash bo‘lganligi uchun “eruvchan sh- 
isha” nomi bilan yuntiladi
3 .43. Tuzli suvda kartoshka botmaydi, unga suv quyibsuy ultirilsa kartosh- 
ka botadi. B a’ zi dengizlam ing suvida ham kartoshka botmaydi.
3 44. A w alg i vaqtlarda havo sharlari va aerostatlar vodorod gazi bilan 
to ‘ ldirilar edi. Bunday sharlar, ayrim vaqtlarda portlab, baxtsiz hodi- 
salami keltirib chiqarar edi. Agar vodorodga geliy gazi qo‘shib sharlar 
to‘ ldinlsa yong‘ in yoki portlash xafvi tug‘ llmaydi.
3.45. Dispers faza (engan modda) qattiq holatda, dispersiyaviy m uhit (eri- 
tuvchi) esa suyuq holatga bo‘ lgan dag‘ al dispers sistemaga suspenziya 
deyiladi. Bir-bin bilan aralashmaydigan ikki suyuqlikdan lborat suyuq 
mikrogeterogen dag‘al dispers sistemaga emulsiya deyiladi.
3.46. Kir yuvilganda qattiq suv gazlamalaming sifatini yomonlashtiradi va
158

---

k o ‘p sovun ishlatishga to ‘g ‘ri keladi, sovun Ca2+ v aM g 2' kationlanni 
bog‘ lashga sarflanadi
2C 17 H 35 COO + Ca2+ = (C ]?H 3, CO O ) ?C a 1 
2C ]7H 
35c o o + 
M g2+ 
= 
(C ]7H 3J CO O ) 2M g 
|
va ko‘pik shu kationlar to ‘ liq cho‘kkandan keyingina hosil bo1 ladi
3.47. Tabiiy suv tarkibida inson organizmi uchun kerak b o‘ lgan tuzlar mav- 
j ud bo‘ ladi. Distillangan suvda bu tuzlar bo‘ lmaganligi uchun uni doimo 
iste’mol qilish yaramaydi.
3.48. Suyuqliklarorasidaeng yengili vodoroddir. Vodorod g a z i-2 5 3 °C
da suyuq holatga o‘tadi. Uning zichligi 0,069 g/sm 3 ga teng b o ‘lib su- 
vdan 14,5 martayengildir.
3 49 Ishqoriy m etallardan kaliy rubidiy va seziy m etallariga suv tegsa 
у ong‘ in chiqadi, chunki ular suv bilan ta ’sirlashganda k o ‘ p miqdorda 
issiqlik ajraladi va ajralayotgan vodorod yonib ketadi.
3.50. Suvosti kem alan havosidagi C 0 2 gazini kamaytirib, kislorod gazmi 
ko‘paytinsh maqsadida natny peroksid tuzidan foydalaniladi:
N a2 0 2 + Co2 =N a: Co3 + 0 , О + 0 = 0 2
3.51. Kaliy atomining radiusi natnynikidan kattaroq, uning valent elektroni 
oson ajraladi. Shuning uchun u natriyga msbatan faolroqdir. X lom ing 
atom radiusi esabrom nikidan kichikroq, u tashqaridan bitta elektronni 
osonroq qabul qiladi. Shuning uchun brom ga m sbatan xlor faolroq 
boiadi.
3.52. D olom itm agniy rudasi bo ‘lib, tarkibida kalsiy vam agniy karbonat 
CaCO, M gCO , b o 1 ladi. Volomiit esa volfram, kobalt, nikel vaxrom
metallari karbidlanning qotishmasidan iboratdir.
3.53. Q azilm ako‘mir qadim gio‘sim liklarolam iningqoldiqlandan,neft va 
gaz esa qadimgi hayvonot olamining qoldiqlaridan hosil bo‘ lgan.
3.54. Bo‘r - o q rangli, yum shoq quyqadan hosil bo‘lgan tog‘jinsi. Ohak- 
tosh - qadimgi dengiz hayvonlarining qoldig* idan hosil b o ‘ lgan tog1 
jinsi. M armar esa qattiq knstall tuzilishiga ega, u magmaning asta-sekin 
sovishidan hosil bo‘ lgan.
3 .55. Karbonat kislota (H, C 0 3) ning kalsiyli tuzi ohaktosh (C a C 0 3)dir. 
O h ak to sh k u y d irils a s o ‘n d irilm a g a n o h ak k a (C aO ) aylanadi: