Мавзу: Фалсафа фанининг предмети, ма=сади, вазифалари ва муаммолари

Mohiyat va hodisa
– olamdagi narsa, hodisa jarayonlarning ichki, muhim
jihatlari hamda yuzaki, tashqi tomonlarini ifodalaydigan falsafiy kategoriyalar.
Mohiyat
, narsa, buyum, jarayonlarning ichki, muhim, asosiy, zaruriy, barqaror
aloqalari, tomonlari munosabatlarning yig‘indisini anglatadi. 
Hodisa
esa mohiyatning
tashqi ifodasi, namoyon bo‘lishi, narsa va jarayonlarning yuzaki, nisbatan
o‘zgaruvchan tomonlarini bildiradi. Zero, olamda yakka hujayrali tirik
organizmlardan tortib, insongacha bo‘lgan qanchadan-qancha shakllari (hodisalar)
borki, ularning bir qarashda payqash mumkin bo‘lmagan ichki umumiy tomoni,
barchasiga xos modda almashinuvi (mohiyati) mavjud. Ma’lum mohiyatga ega
bo‘lmagan jism, jarayon bo‘lmaganidek, muayyan hodisada ifodalanmagan mohiyat
ham bo‘lishi mumkin emas. Binobarin, mohiyat va hodisa olamdagi narsa,
jarayonlarga xos tashqi va ichki tomonlarning birligidan iborat. Falsafada mohiyat va
hodisa masalasiga turlicha, idealistik, materialistik va metafizik qarashlar mavjud.
Jumladan, olam, uning hodisalari turli g‘oyalar yoki sezgilar yig‘indisidan iborat deb
talqin etuvchilar nazdida mohiyat va hodisa ob’ektiv xarakterga ega emas, deyiladi.
Boshqalar esa, butun voqelik ruhiy boshlang‘ichga asoslanadi, hodisalar mohiyati
absolyut ideyadan kelib chiqadi (Gegel), mohiyat alohida ideal zamindir, u
hodisalardan ayrim holda mavjud bo‘ladi, deb qaraydilar. Agnostitsizm mohiyat bilan
hodisani ajratib tashlaydi, mohiyatga bilib bo‘lmas «narsa o‘zida» tartibida qaraydi.
Ikkinchi tomondan ayrim faylsuflar narsalar mohiyatiga ruhiy mazmun beradilar va
bu mazmunni moddiy jismlarga nisbatan birlamchi, deb hisoblaydilar (Aflotunning
umumiy mohiyatlar g‘oyaviy olami, Gegelning tabiat mohiyatning ifodasi sifatidagi
mutlaq g‘oyasi). Faylasuflarning ba’zi vakillari predmetlarda mohiyat bilan hodisani
ajratib ko‘rsatishni sof sub’ektiv jarayon, deb hisoblaydilar (Dyui, Lyuis),
mohiyatning ob’ektivligini inkor etadilar, hodisani esa sezgilar bilan bir qilib
qo‘yadilar (Max fenomalizmi). Sub’ektiv idealizmning vakillaridan J.Berkli, D.YUm
va I.Kant singarilar reallik sezgilar kompleksidan iborat ekan, demak, mohiyat va
hodisa ham inson aqliy faoliyatining natijasi, deb qaraydilar. I.Kant nazarida mohiyat
va hodisa o‘zaro bir-biriga aloqasi bo‘lmagan, ikki mustaqil substansiya bo‘lib, inson
bilish jarayonida «narsa o‘zida» ni hech qachon bilishi mumkin emas. Kant
hodisalarni bilishning hissiy va ratsional momentlari o‘rtasidagi birlik,
bog‘lanishning hosilasidir, deb e’tirof etadi. Bunday qarashlarni, hozirgi zamon
falsafasidagi nepozitivizm, pragmatizm oqimlari ham targ‘ib qilmoqda. Bu
oqimlarning namoyandalari Uaytxed, Karnap, rassel kabilar Kant qarashlarini davom
ettirmoqdalar. Tabiyot va tarixiy taraqqiyot shuni ko‘rsatadiki, mohiyat va hodisa
olamning mavjudlik holatlari sifatida bir narsaning o‘zaro uzviy bog‘liq ikki
tomonidir. Bir-biridan mustasno va aloqasiz hodisalar ham, mohiyatlar ham
bo‘lmaydi. Hodisalar mazmunga ko‘ra mazmunan keng bo‘lib, har bir narsa va
jarayonga xos individuallikni ifodalaydi. Mohiyat esa chuqur aloqalarni,
hodisalarning o‘zaro munosabati va bog‘liqligidan kelib chiquvchi umumiylikni
anglatadi. Mohiyat va hodisa tushunchalari hamisha o‘zaro chambarchas bog‘liqdir.
Olamda hech qanday mohiyat yo‘qki, u zohirda namoyon bo‘lmasin va bilib
olinmasin. SHuningdek, hech qanday hodisa yo‘qki, u mohiyat haqida biror – bir

---

to‘la axborotni o‘z ichiga olmasin. Lekin mohiyat bilan hodisaning birligi ularning
bir-biriga to‘la va mutlaq mos kelishini bildirmaydi. Mohiyat, hodisa zamirida
yashiringan bo‘ladi, u naqadar chuqur bo‘lsa, uni nazariyada bilish shu qadar og‘ir
kechadi.