Навоий “хамса” сидаги баъзи образлар талқинига доир

6.«XAMSA» DA ME’YOR VA NISBAT TUSHUNCHALARI 
O`ziga xos «so`z iqlimi» bo`lgan «Xamsa» g`aroyib sir-u sinoatlarga 
to`la. Ularni anglash, mohiyatini sharhlash muhim vazifalardan. «Xamsa» da
hayot va inson turmushi, kechinmalari, turli voqea-hodisalar, odamzotga xos 
holatlarni baholash, o`lchashning o`ziga xos me’yorlari bor. Buni «mezon»
va «nisbat» tushunchalari doirasida o`rganish to`g`ri bo`lar. Mezon va
nisbat atamalarining ilmiy-falsafiy talqinlari bo`lganidek, soddagina, hayotiy
ma’nosi ham bor. «O`zbek tilining izohli lug`ati» da ular shunday
izohlanadi: Mezon 1.Tarozi o`lchov. 2. Ko`chma. Taqqoslash yoki baholash
uchun o`lchov, andoza». Nisbat 1.Narsalarning bir-biriga nisbatan katta – 
kichikligi, oz – ko`pligi.
Navoiy hayotdagi ko`pgina hodisalarga, insonga xos tuyg`ular darajasini
belgilashda me’yor, mezon va nisbat tushunchalariga suyanadi. «Xamsa»
dostonlaridagi bu jihatlarni o`rganish, qiyoslash va tahlil qilish asosida
quyidagi tarzda mulohaza yuritishga harakat qilindi:
1. Yomonlik va yaxshilik oqibatlari, ularning o`zaro me’yori.
1
Nasimxon Rahmon. Turk xoqonligi.T., 1993. 22-23-betlar. 

---

 131 
2. Yuksaklik /martaba/, qadr-qimmat va xokisorlik, xo`rlik, haqirlik 
mezonlari.
3. Azobu g`am va shodlik darajalari. 
4. Kuch va ojizlik nisbatlari.
5. Yor go`zalligi va oshiq holati me’yorlari va boshqalar. 
Shoir bu tushunchalar mezoni va nisbatini belgilashda hayotdagi turli 
hodisalar, holatlar, o`zgarishlar va miqdoriy ko`rsatkichlardan foydalanadi. 
Bularni shartli tarzda ushbu ko`rinishda guruhlashtirish mumkin:
1. Suv va u bilan aloqador tushunchalar doirasidagi qiyoslar.
Navoiy yuqoridagi sifatlar bayonida quyidagilarni mezon qilib oladi: 
«Daryo-qatra», «daryo-kema», «daryo-xoshok», «daryo-xas», «daryo-
dur», «bahr-qatra», «bahr-xoshok», «bahr-nam», «bahr-gavhar», «tengiz/ 
dengiz/- sarob», «tengiz-xas», «nahang-baliq» va hokazo.
2. Hayvonot va hashorat olami bilan bog`liq nisbatlar:
«Sher-kiyik», «sher-mo`r», «sher-qabon» /yovvoyi to`ng`iz/, «pil /fil/ -
pashsha», «pil-mo`r», «pil-singak», «pil-mo`ri majruh», «ajdaho-ilon», «ajdaho-
mo`r», «ajdaho-ankabut», «anqo-pashsha» va boshqalar.
3. Turli narsa-buyumlar, tabiat hodisalari shoir g`oyalarini ifodalashda
o`ziga xos mezon sifatida:
«tan /vujud/ -xoshok», «bosh-tuk», «shox-meva», «charx tomi-narvon», 
«quyosh-zarra», «xurshid-zarra», «barq-uchqun», «barq-xoshok», «to`qqiz
osmon-jahon», «osmon-tuproq», «tog`-tuproq», «tog`-xoshok», «dunyo-saroy», 
«rishta-ilon», «rishta-ajdaho», «rishta-dor», «rishta-ilik» /qo`l/, «rishta-bel», 
«paysa ipak-ajdaho», «igna-xanjar», «igna-sinon» /nayza/, «tig`-tikan», / «ko`h 
/tog`/-tan», «ko`h-koh» /somon/, «yel-somon», «feruza-xarmuhra/ eshak 
munchoq», «tobut-yoqut» kabilar. 
4. Son – raqamlar orasidagi munosabat:
«qatra-yuz qatra», «bir g`amu-yuz g`am», «bir luqma – ming qon», «bir
dam-bir oy», «ikki-uch-yuz», «besh-olti-o`n- o`n besh», «yuz kelibon – ming
ketar», «yuz jon-ming imon», «yuz shuhrat-yuz ming tuhmat», «bir oh-yuz
ming oh», «bir - yuz ming», «yuz-tuman», «bir sinuq bosh-yuz tuman
tosh», «tun-u kun-oy-u yil», «bir xato-yuz azob», «bir aysh-ming ozor», «bir
gul-yuz xor», «bir vafo-ming jafo», «yolg`uz bosh-yuz tosh», «ming ketar-
yuz ming yetar», «bir jon-ming jon», «zuhra bir-mushtari yuz ming» va
boshqalar.
Navoiy «Xamsa» qahramonlari holati, kechinmalari, ularga taalluqli
sifatlar, falsafiy tushunchalar, hayotiy hodisalar, donishmandona xulosalar 
chiqarishda yuqoridagi nisbatlardan unumli foydalanadi. «Xamsa» da qayd
etilgan mavzular ko`lami nihoyatda keng. Hayot hodisotlari, inson turmushi, 

---

 132 
ichki kechinmalari bilan bog`liq barcha jihatlar qalamga olingan. Ana shu 
masalalardan biri va aytish mumkinki, shoir g`oyalarining yalovi – inson, 
unga yaxshilik qilish, ko`ngil kechinmalarini e’zozlash, yaxshilik va
yomonlikning oqibatlarini ko`rsatishdir. Shoir insonni ulug`laydi. Uning 
ko`ngli muqaddas ekanligini takror-takror ta’kidlaydi. Ayni paytda har bir
kishi ezgu nom qoldirishi, umrini yaxshiliklar qilish bilan kechirishi
muhimligini uqtiradi. Bu dunyoda birovga sitam yetkazish, uning qalbiga
ozor berish - yomonlik nishonasi. Yomonlikning jazosi qattiq bo`ladi. «Farhod
va Shirin» da shunday bayt bor: 
Birovgakim birovdin yetti ofot, 
Hamonokim qatig`roqdur mukofot
1
. 
Shoir «Xamsa» da ko`p o`rinlarda ana shu «ofot» - yomonlikning
natijasi - «mukofoti» ni ko`rsatib o`tadi. Bu jazoning mezoni qanday?
Navoiy «Hayrat ul-abror» da «bir rishta»cha - kichik, ingichka ipcha ziyon
yetkazishning «mevasi» ni munosib nisbatlaydi. Ana shu ozor ilon bo`lib
qaytadi. «Rishta» - kichiklik, ozlik. Kimgadir berilgan azobning miqdori. 
Uning ko`rinishi, shakli ilonga o`xshab ketadi. Ammo ilon- sovuqlik, ziyon, 
qo`rquv timsoli. Ilon harakatlari so`ngida o`lim yetadi. Bu kichik ozorning
katta jazosidir:
Kimgaki bir rishta yetkurding ziyon,
Qatlingga ul rishtani bilgil yilon
2
.
«Bir rishta» ning /kichiklik/ katta nisbati «yilon». Shoir sultonlar haqida
mulohaza yuritar ekan, «har ne xato» «hisob o`lg`och» «har biriga yuz
azob» borligini aytadi. Bu fikrlarni har bir odamga nisbat berish mumkin. 
Qilingan xatolar, gunohlarning hisobi va uning turli ko`rinishdagi yuz azobi
borligi aniq.
O`zgalarga berilgan qiynoqlar nisbatini shoir turlicha qiyoslaydi. Bir
o`rinda «rishta-ilon» mezon qilib olinsa, boshqa baytlarda «tikan-yuz tig`», 
«igna-xanjari olmos», «rishta-ajdaho» tushunchalari ma’lum g`oyalarni 
ifodalashda o`rinli ishlatilgan.
Kimga tikan birla qilibsen sitez, 
Urg`usidur ko`ksungga yuz tig`i tez. 
(“Hayrat ul-abror”. 125-bet) 
1
Alisher Navoiy. Farhod va Shirin.MAT.20 tomlik. 8-tom.T.,1991.437-bet.
2
Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror. MAT. 20 tomlik. 7-tom. T.,1991. 125-bet.

---

 133 
Shoir talqinicha, birovga tikancha / kichik, arzimas darajada / zulm
etilsa, u yurakka «yuz tig`i tez» / behad azob ifodasi / bo`lib qaytadi.
Navoiy ba’zi baytlarda ushbu fikrlarini yana ham kuchaytiradi. 
«Rishta-ilon» dan «rishta-ajdahoga» aylandi. «Ajdaho» - yovuzlik, azob-u
o`limning yuksak ifodasi. «Farhod va Shirin» dostonida shunday bayt bor:
Birovkim rishtai uzdi jafodin,
Evaz tutmoq kerak ko`z ajdahodin.
(“Farhod va Shirin”. 437-bet) 
Jabru jafo-yomonlikning katta uzvi. Uning bo`lak-bo`lakchalari ham
bari bir ziyon. Shoir talqinicha, bir rishta jafo zohir etilsa, uning oqibati 
juda qo`rqinchli. «Tutmoq kerak ko`z ajdahodin» deyish - ana shu yetajak
azobning darajasi.
Navoiy «Xamsa» sida «rishta» ko`pgina tushunchalarni nisbatlovchi 
so`z. U ozor, tama, qo`rquv, ko`rinish va ayni paytda go`zallik ifodasi sifatida 
namoyon bo`ladi. Yuqoridagi baytlarda rishta o`zgalarga yetkaziladigan 
ozorning eng kichik shakli tarzida talqin etilib, undan keladigan kulfatlarning 
behadligi ko`rsatilgan. Ana shu ruhdagi fikrlar mana bu baytda boshqacharoq
bayon etilgan:
Birovkim tama’ rishtaye qilg`usi, 
Aning birla bo`g`zidin osilgusi
1
. 
Mumtoz adabiyotimiz vakillari, ayniqsa, ijodida tasavvufiy g`oyalar
yetakchilik qiladigan shoirlarimizda eng ko`p e’tiroz bildirilgan, qoralangan 
narsa-nafs va tama. Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg`oniy, Navoiy, So`fi
Olloyor kabi ulug`larimiz beminnat, halol mehnat bilan kechadigan umrni eng 
oliy fazilat, komillik nishonasi deb bilganlar. Aksincha, tamagirlik, o`zgalar
hisobiga kun kechirishni noma’qbul harakat deya baholaganlar. So`fi 
Olloyorning «Sabot ul-ojizin» asarida «Hikoyati Savbon» keltirilgan. Otda
ketayotgan Savbonning qamchisi yerga tushib ketadi. Otdan tushib uni
olganda, atrofidagilar amr etilsa, qamchini olib berishlarini aytishadi. Savbon 
tamani eb ko`rmaganini aytadi
1
. «Saddi Iskandariy»da Iskandarning Kashmir 
yurtiga kirib borishi, o`z odamlariga «kishidin tama’ qilmasun rishta» deya
hukm qilishi bayon etiladi. Ayni paytda, kim «tama’ rishtaye qilgusi»
«aning birla bo`g`zidin osilgusi» deydi. Rishta- ip. Dor ham ip. Kichikkina
tamaning jazosi katta dor-o`lim. 
1
Alisher Navoiy. Saddi Iskandariy. MAT.20 tomlik.11-tom. T.,1993. 251-bet.
1
So`fi Olloyor. Sabot ul ojizin. Toshkent: “Cho`lpon”, 1991. 60-bet.

---

 134 
«Hayrat ul-abror» da ham Navoiy tama haqida ko`p mulohazalarni
bayon etgan. Tama etgan kishi- gado. Qanoatli darvesh- shoh. Tamagir shoh- 
gado. «Tama’din yiroq» lik osoyish nishonasi. Tama – xorlik. El ichida 
yuzsizlik. Shoir nafsni yengish, tamadan yiroq bo`lish mushkulligini bayon
etadi. Chiroyli tashbeh bilan o`z fikrini asoslaydi:
Chunki og`izning yemak o`ldi ishi,
Harbi uchun chekti iki saf tishi. (“Hayrat ul-abror. 167-bet)
Hayotiy tushuncha bo`yicha, tishlar ovqatni yeyish vositasi. Inson
a’zolarining muhim bir uzvi. Ammo shoirona tasvir bo`yicha, ikki saf
tizilgan yuqori-quyi tishlar kishining nafs va tamaga qarshi kurashishdagi
o`ziga xos lashkari.
Umuman, «Xamsa» insoniylik, komillik, ma’naviy yetuklikdan saboq
beruvchi o`ziga xos qomusdir.