Kasbiy pedagogika

13.2. Faoliyat uslubi, usullar, holatlar, shakllar
T a ’lim m uassasa la rid ag i o 'q itu v c h in in g p e d a g o g ik faoliyatidagi 
ham ko rlik n in g quvidagi sak k izta shakli m avjud:
- faoliyatga kirish;
- m ustaqil harak atlar ( o ‘qituvchi bilan t a ’lim olu v ch ilar ham kor- 
likda bajaradilar);
- o 'q itu v c h i harakatni bo sh lab beradi va u n g a t a ’lim oluvchilarni 
ja l b etadi:
- taqlid harakatlari ( o ‘q itu v ch id an ibrat olgan t a ’lim o lu vchilar 
ana shu n am u n a asosida h a ra k a t qiladi);
- m ad ad harakatlari ( o ‘qituvchi t a ’lim oluv ch ilarg a oraliq 
m aqsadni va u nga erishish usullarini tan lash d a y o rd a m beradi h a m d a
oxirgi natijani n azorat qiladi);
-- o ‘zini o 'z i b o shqarish harakatlari ( o ‘qituvchi u m u m iy m aq sad n i 
k o ‘rsatishda va oxirgi natijani b ah o lash d a ishtirok etadi);
203

---

- o ‘zini o ‘zi q o ‘z g ‘atuvchi harakatlar;
- o^zini uyushtiruvchi harakatlar.
H a m korlikdagi faoliyat usullari birgalikdagi x atti-harakatlar 
shaklida nam o y o n b o ‘lib, u n g a m uloqot davrlari singari m a z k u r 
faoliyatning oddiy birliklari deb qarash m um kin. Birgalikdagi harakat 
davri q o ‘yiladigan ushbu alm ashuvni o 'z ichiga oladi: o 'q itu v c h i 
harakat boshlaydi, ta" lim o luvchilar uni davom ettiradi yoki tugallaydi.
T a ’lim m uassasalaridagi h am korlikdagi faoliyatning xususiyatla- 
rini o ‘rganish va tajribalarda sinab k o ‘rishning asosiy m aqsadi t a ’lim 
oiuvchilarlarning bilim larni o 'z la shtirishda gi qiyinchiliklarining sa- 
bablarjni va m anbalarini tadqiq etish ham d a t a ’lim ja ra y o n id a yoki 
ham korlikdagi 
faoliyat bilim larni 
o 'z la shtirish 
sam aradorligini 
oshirishning asosiy om illarini aniqlashdan iboratdir.
Yuqorida t a ’kidlab o ‘tilganlardan k o 'rina diki, h a m k o rlik faoliyati 
uchta o ‘zaro bogMiq fazadan iborat ekanligi k o 'rsa tilg an . j u m la d a n
birinchi faza - «faoliyatni egallash» - deb n o m lan g an boMib. u o ‘z 
ichiga quyidagi ham korlik shakllarini qam rab olgandir:
- o ‘qituvchi bilan t a ’lim oluvchilarlar o ‘rtasidagi birgalikda 
am alg a oshadigan harakatlarni turk u m larg a ajratuvchi tizim;
- t a ’lim oiuvchilarlarning o 'q itu v c h i faoliyatiga taqlid qilishga 
asoslangan harakatlari yig 'in d isi;
- t a ’lim oluvchilarlar tom o n id a n qoM lab-quvvatlanadigan h a ra ­
katlar m ajm uasi; h a m k o rlik fa o liy a tin in g ikkinchi f a z a s i - t a ’lim oluv- 
chilarlarning o 'q itu v c h i faoliyatiga m uvofiqlashtirilgan ham k o rlik
harakatlari m ajm uasi;
- t a ’lim oluvchilarning o 'z - o 'z i n i boshqaruvchi harakatlari tizimi;
- t a ’lim oiuvchilarlarning o ^ - o ^ z in i q o ‘z g ‘atuv ch ix a tti-h a rak atlari
(harakatga u ndovchi om illar) va boshqalar. H a m k o rlik faoliyatining 
uchinchi fazasi - ham k o rlik faoliyatidan yangi bir tara q q iy o t bos- 
qichiga k o ‘tarilish, takom illashishda, shuningdek, o ‘qituvchi bilan 
t a ’lim oluvchilar ham k o rlig i sheriklik darajasiga o ‘sib o ‘tishda o ‘z 
ifodasini topadi.
Uchta fazaning oxirgisi quyidagi k o ‘rinishga ega b o i i s h i m um k in :
2 0 4

---

- teng huquqlilik a so sig a qurilgan u m u m iy h a m korliqdagi o ' q i ­
tuvchi bilan t a ’lim oluvch ilarn in g fa o liy a tg a m a d a d beruvchi (o 'z a ro
t a ’sir o 'tk a z is h negizida ijodiy izlanishlar n a m o y o n etilsa) harakatlar;
- m a ’naviy h arakatlar ( o 'q itu v c h i v a t a ’lim o lu v ch ilarn in g h a m ­
korlik za m in ig a qurilgan harakatlari m u a y y a n m a ’no, m oh iy at, intel- 
lektual harakat, a n g lashilgan turtki, m a q s a d g a y o 'n a ltirilg a n vosita, 
o 'z a r o m ohiyatni o y d inlashtiruvchi m u n o sa b a t kabilar);
- interaktiv h a ra k a tla r ( o 'z a r o fikr alm ash ish g a, o 'z a r o fikrlarni 
to'ld irish g a, goh noverbal, goho verbal t a ’sir o 't k a z is h g a qaratilgan 
h arakatlar m ajm uasi);
- predm etli refleksiv harak atlar (bu y e r d a m a n a b u n d a y holat 
yotishi eh tim o ld a n xoli em as; birinchidan, h ar qan d a y ham k o rlik
m u ay y an narsaga qaratilgan s odda va l o 'n d a intellektual harakatlardan 
tuzilishi; ikkinchidan, aniq m u a m m o la r yoki o 'q u v p re dm e tla ri m o- 
hiyati bog'Iiq h arakatlar za njiriga y o 'n a l g a n b o 'lis h i m u m k in , lekin 
har bir intellektuai h arak at anglashilgan, o 'z - o 'z i n i bo sh q arish g a 
b o 'y s u n d irilg an lig i bilan ajralib turishi lozitn);
- interaktiv harak atlar ( o 'z a r o t a ’sir a so sig a q u rilgan intellektual 
harakatlar shunchaki t a ’sir, turtki vazifasini bajarish bilan cheklanib 
q olm asdan, balki h a m k o rlik subyektlarini ijodiy izlanishga y o 'n a lti- 
rish n o m a ’lum holatni o chishga, k a s h f etish g a k o 'm a k beruvchi 
nazariy-aqliy m u l o h a z a la rd a ifodalanishi m u m k in );
- m a ’noviy refleksiv h arakatlar (refleksiv tush u n ch asi an g lag a n lik
darajasini bildirgan m a ’n o d a q o 'lla n ila d i, shun in g uchun bu o 'r n id a
m an tiq iy izchillikdagi harakatlar, aqlni ch a rx lash m ashqlari tarzida 
ishtirok etib. m u a y y a n aqliy y u k la m a n i o 'z i d a aks ettirishi lozim, bu 
y erd a harakatlar ortiq ch a operativ belgilardan x alo s b o 'lish i shart). 
Shu narsani alo h id a t a ’kidlab o 't i s h kerakki, yuqorid ag i fikrlarni 
em pirik m ateriallar asosida c h u q u rro q o 'r g a n i s h m a q s a d g a muvofiq.