456
Абдурщим Эркаев
гунги
Fap6
тафаккури капитализм ва секуляризация мах-
сулидир, лекин зинхор атеистик сиёсат мах,сули эмас. Fap6-
да фикрлар кураши, бахси Ренессанс ва Маърифатпар-
варлик
давридан бошлаб анча авж олган, хатто айрим
олимлар ва адиблар томонидан атеистик рухдаги асарлар
ёзилган, таргибот олиб борилган. Аммо давлат томонидан
атеистик сиёсат юритилмаган.
Чор Россиясида ижтимоий тараккиёт такозо этган се
куляризация анча ортда колган эди. Чунки капитализм
тулик шаклланишга улгурмаган, ахолининг аксарияти
саводсиз эди. Совет даврида эса секуляризация зуравон-
лик билан олиб борилган давлат атеистик сиёсати нати-
жаси булди. Бирок; у нотабиий секуляризация эди, купрок
шаклан карор топган, мохиятан тулик, юз бермаганди.
Диний ак,идалар коммунистик акидалар билан алмашти-
рилганди, холос. Шу боис х,акик,ий тафаккур эркинлиги
шаклланмаган, унинг мухим таркибий унсурлари чала
булиб цолган ёки деформацияга учраган эди.
Колониализмни бошдан кечирган, сунгра капитализм-
ни четлаб Утган халкларда эса бу жараён янада мураккаб-
рок, зидциятлирок кечди. Чунки етарли даражада рациона
лизм унсурлари, ташаббускорлик, танкидий рух ривож-
ланмади, обрУли фикрни нотанкидий кабул килишга
мойиллик жуда секин камайиб борди. Чоризмга карамлик
даврида идора усуллари ва
айрим ижтимоий институтлар
секуляризациялашган булса-да, ахолига ислом динининг
таъсири пасаймади. Аксинча, ахоли хакконий равишда Уша
шароитда исломга миллатни, миллий маданиятни ассими-
ляциядан сакдаб колувчи омил сифатида
карай
бошлади.
Халкимизнинг чоризм асоратига тушиб колган кисми
учун ислом миллий узликнинг айният тимсолларидан би-
рига айланди. Шу сабабдан халкимизнинг Бухоро амир-
лиги худудида яшаган, расман мустакиллигини сакдаб кол
ган кисмига нисбатан Туркистон генерал-губернаторлиги
худудида яшаган кисми бугун хам динга купрок мойил
лик курсатади. Вахоланки, Бухоро ислом динининг мар-
казларидан бири булган, анъанавий ислом акидалари,
унинг консерватив меъёрлари каттик химоя килинган.
Ижтимоий институтлар ва идора усулларининг секуляри-
Маънавият ва тафаккур эркинлиги
457
зацияси хакида эса гапириб утиришнинг узи ортицча.
Шунга карамасдан, бу худудда ахоли он гига дин таъсири
собик Кукон хонлиги
хУДУДига
нисбатан камрок. Бугунги
кунда баъзи ёшларда диний экстремизмга мойиллик ма-
саласида хам икки ХУДУД уртасида сезиларли фарк бор.
Узбек театри тарихини чукур урганган М. Рахмонов
Бухоро амирлиги ва Кукон хонлиги хУДУДида фаолият
юритган халк театрлари, дорбозлар, масхарабозлар, ку-
гарчокбозлар XIX асрда курсатган айрим томошалар, ин-
термедиялар хакида суз юритади. Сюжет мазмунини баён
килади, матнларидан парчалар келтиради. Тадкикотчи гу-
вохлик беришича, К#кон хонлиги санъаткорлари хатто хон
хузурида курсатадиган томошаларида баъзан кескин иж
тимоий-сатирик лав\аларни, амалдорлар ва рухонийлар-
ни танкид киладиган са\наларни курсатганлар.
Бухоро
амирлиги санъаткорлари эса ижтимоий сатирадан, тан-
киддан мутлако йирок, купрок кунгилочар томошалар
курсатганлар, латифалар, суз Уйинлари асосида енгил хаж-
вий лавхаларни сахналаштирганлар. Динга, колок анъа-
налар ва рухонийларга, амалдорларга нисбатан танкидий
фикр билдириш у ёкда турсин, хатто аския ва кочирик
килишга хам журъат этолмаганлар. Муллалар, козилар,
диний идоралар томонидан одамлар онги, фикри-зикри
катгик назорат килинган.
Сатира унсурлари узок, чекка
жойлардаги томошаларда курсатилган1.
Кукон хонлигида Бухоро амирлигига нисбатан тафак
кур эркинлиги купрок» диннинг маънавий ва сиёсий на-
зорати бушрок булган. Ахоли дин таъсирига муккасидан
тушиб колмаган. Уша даврдаги бундай холат маиший ма-
даниятга, маънавий хаётнинг баъзи томонларига хам таъ
сир курсатган. Амирлик ахолиси орасида аскиябозлик
КУкон хонлиги ахолиси орасидагига нисбатан камрок тар-
калган. Бу хатто хозир хам сезилади. Амалдорлар орасида
эса Бухорода аскиябозлик умуман удум булмаган. Юсуф-
жон кизик Шакаржоновнинг эслашича, 1897 йили Бухо
ро амири Туркистон генерал-губернаторига хат ёзиб, фар-
роналик санъаткорларни чакиртиради. Амир томошаларда
1
Do'stlaringiz bilan baham: