Маънавият ва тафаккур эркинлиги
429
узига хос тарзда «конунлаштирган» эди. (Томизм — Фома
Аквинат таълимоти католицизмдаги биринчи рациона-
листик оким. Бугун1 и кунда томизмнинг замонавий шак-
ли — неотомизм Рим католик черковининг расмий фал-
сафий таълимотидир.)
Ибн Рушд вафотидан кейин \атто
F a p 6
фалсафасида
аверроизм деб аталувчи изчил рационализмга асосланган
оким вужудга келади. Аммо Реконкистадан кейин (испан-
ларнинг араб фтсмдорлигига чек куйиб, уларни Испани-
ядан *айдаб юбориши) испанларда исломий к,адриятлар-
га нисбатан салбий муносабат, кескин миллатчилик карор
топади. Окибатда испан аверроистлари, христиан булиш-
ларига кэрамасдан, мамлакатдан кувгин кдлинади. Улар
Испания га чегарадош жанубий Ф ранцияга жойлашиб ола-
дилар ва Уша ерда Уз ижодларини,
F a p 6
маънавий *аётига
таъсирини давом эттирадилар.
Бу даврга келиб Испания Европанинг иктисодий ва
*арбий ж щ атдан энг кУДратли давлатига айланган, ай
никса испан флоти дунёда тенги йУк \исобланар эди. Ис
пан кироли французлардан аверроистларни Франциядан
дайдаш ни талаб килади. И спания кудратидан чучиган
француз кироли аверроистларни мамлакатдан чикариб
юборади. Улар Франциядан Италияга кучиб, ижодий фа-
олиятларини давом эттиради. Бундан Италия ижтимоий
фикри, илм -ф ани ва санъати жуда катта фойда курд и,
мистика ва иррационализмдан рационализм томон ривож-
лана бош лади, черков догматизми *ар сох;ада, аввало,
ахлокий, эстетик ва табиий-илм ий масалаларда ш уб\а
ости га олина бошлади. Аверроизм окими XVI асргача яша-
ди. У Италияда ва сун ф а бутун Европада Ренессанс бош-
ланишига самарали таъсир курсатди, рационал тафаккур-
нинг диний мистика ва иррационализмдан устун келиши
учун илмий-интеллектуал асослардан бири булди. Атокли
файласуф Роже Бэкон, маидур Брабантлик Сигер, Дунс
Скот И бн Рушд издошлари эди. Айникса Италияда XIV —
XVI асрларда, яъни Ренессанс арафаси ва даврида Пом-
понаци, Ванини, Икиллини, Цабарелла, Кремонини каби
аверроистлар етишиб чиккани бежиз эмас.
Католик черковининг инквизиция суди кийноклари
ва хавфи, Ж ордано Бруно каби олимларнинг тириклайин
430
Абдурацим Эркаев
гулханда ёкиб юборилиши хам рационал тафаккурнинг
ролиб одимларини тухтатиб кололмади. Европада янги та
факкур элчилари, дастлаб Рене Декарт ва Бенедикт Спи
ноза, кейин маърифатпарварлик вакиллари — инглиз ва
француз рационалист-файласуфлари (материалист ёки
идеалист булишидан катъи назар) етишиб чикди. Айнан
худди шу даврда (XVI—XVII аср) Хоразмий, Фаргоний,
Ар-Розий, Форобий, Ал-Киндий, Беруний, Ибн Сино,
Умар Хайём, Ибн Туфайл, Ибн Бажжа, Ибн Рушд, Улуг
бек, Али Кушчи ва рационал тафаккурнинг бошка дахо-
ларини етиштириб берган ислом мамлакатларида рацио
нализм инкирози чукурлашган, мистика устунлиги бош-
ланган эди.
Fap6 Ренессансининг сабаби факат аверроизм ёки уму
ман рационализм эмас. Биз бундай катьий фикрни олга
суришдан йирокмиз. Ренессанс кенг микёсда - Fap6 иж
тимоий тараккиётининг махсули. Уни вужудга келтирган
омиллар орасида нафакат илмий, маданий, шунингдек,
ижтимоий-иктисодий омиллар бор. Энг аввало товар му-
носабатларининг карор топа бошлаганини, шахарлар,
мануфактуралар ва цехларнинг тез ривожланганини кУрса-
тиш керак. Аммо аверроизмнинг Ёарбда рационал тафак
кур шаклланишига ва Ренессанс бошланишига хиссаси
салмокли ва муносиб булганига шубха йУк* Афсуски, ушбу
масала на европалик, на ислом мамлакатлари олимлари
томонидан алохида урганилган.
Шарк тараккиётида илмий-интеллектуал юксалишдан,
турли сабабларга кура, иктисодий юксалиш ортда кола
бошлади. Окибатда табиатшунослик ва илмий-техникавий
кашфиётларга, тадкикотларга талаб сусайиб кетди. Бу уз
навбатида рационал тафаккурнинг илмий-интеллектуал
асослари заифлашувига олиб келди. Боз устига ислом
6 a F -
рида иррационализм ва рационализм уртасида давом эта-
ётган курашда иррационализм мавкеи йилдан йил мус-.
тахкамланиб борди. Тасаввуфнинг янги тарикатлари ву
жудга кела бошлади ва улар таъсири кучая борди.
Иррационализмга мурожаат этиш баъзи холларда узига
хос равишда тафаккур эркинлигига интилиш билан ту-
шунтирилади. Бу кисман турри. Илк иррационалистик
Карашлар сохиблари уз даврининг ортодоксал таълимот-
Do'stlaringiz bilan baham: |