Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 
1 
XIX a`sirdin` 40-jɩllardag‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnda qansha xalɩq jasag‗an? 
2 
Xiywa xanlɩg‗ɩ administrativlik basqarɩw sistemasɩnda neshe beklik ha`m wa`layatlarg‗a 
bo`lingen? 
3 
XIX a`sirde qaraqalpaqlar urɩw-urɩw bolɩp awɩllɩq jerlerde jasag‗anlɩg‗ɩ sebepli Xiywa ha`m 
olardɩ basqarɩwda olardɩn` da`stu`riy basqarɩw ta`rtibin saqlap qalg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` 

---

basqarɩw du`zimi haqqɩnda aytɩp berin`. 
4 
Xiywa xanɩ Seydmuxammed qaraqalpaqlarg‗a baylanɩslɩ ma`mleketlik basqarɩw
 
tarawɩnda 
u`lken o`zgerisler kirgiziwge ma`jbu`r boladɩ. Bunday o`zgeriske
 
qanday waqɩyalar sebep 
bolg‗an? 
5 
Qaraqalpaqlardɩ basqarɩwda Seydmuxammed xan ta`repinen engizlgen lawazɩmlardɩ atap 
o`tin`. 
6 
Engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩ qaraqalpaqlar ushɩn en` joqarɩ basqarɩw
 
organɩ bolg‗an. Bul 
lawazɩmdɩ qaraqalpaqlardan kim iyelegen? 
7 
Nayɩp lawazɩmɩ qanday xɩzmet atqarg‗an? 
8 
Atalɩq lawazɩmɩn iyelegen qaraqalpaq biylerinen kimlerdi bilesiz? 
§13. QARAQALPAQLARDƖN` QALALARƖ, QORG‘ANLARƖ, TURAQ JAYLARƖ HA`M 
KIYIM-KENSHEKLERI. 
Qaraqalpaq xalqɩ tariyxiy rawajlanɩw jolɩnda o`zine ta`n turmɩs jag‗daylarɩn ha`m 
ma`deniyatɩn du`ziwge eristi. Olar a`jayɩp materiallɩq ha`m ruwxɩy ma`deniyat du`zip, bul 
ma`deniyat a`wladtan-a`wladqa o`tip bizin` ku`nlerimizge shekem jetip keldi.
Qaraqalpaqlardɩn` Aral ten`izi jag‗alarɩnda ha`m A`miwda`rya boylarɩnda du`zgen 
materiallɩq ha`m ruwxɩy ma`deniyatɩ o`zine ta`nligi ha`m sulɩwlɩg‗ɩ menen ajɩralɩp turadɩ. 
Qaraqalpaqstannɩn` alɩmlarɩ ko`p jɩllardan beri bul a`jayɩp ma`deniyat u`lgilerin jɩynap, olardɩ 
izertlep, ko`plegen kitaplar, maqalalar jazdɩ. Respublikamɩzdɩn` ha`m burɩng‗ɩ awqamg‗a kirgen 
ma`mleketlerdin` muzeylerinde olardɩn` u`lgileri saqlanbaqta. 
Qaraqalpaqlardɩn` qurg‗an jaylarɩnɩn`, meshit-medreselerdin` qaldɩqlarɩ usɩ ku`nlerge 
shekem saqlanɩp kelmekte. A`miwda`ryanɩn` ba`rhama tolɩp tasɩwlarɩ, qaraqalpaqlardɩn` otɩrg‗an 
jerlerɩn o`zgertip turɩwɩna alɩp kelgen. Qaraqalpaqlardɩn` ha`r bir urɩwɩ o`z aldɩna awɩl bolɩp 
jasap, diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, balɩqshɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an. 
Bul tuwralɩ orɩs sayaxatshɩsɩ A.Kaulbars qaraqalpaqlardɩn` A`miwda`rya eteklerindegi 
awɩllarɩn ta`riyplep qɩzɩqlɩ mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an. 
Aral a`tirapɩnda No`kis, Qɩyat, Qon`ɩrat, Qɩpshaq ha`m basqa da urɩwlardɩn` atlarɩ menen 
atalg‗an ku`shli qorg‗anlarɩ bolg‗an. Bul qorg‗an qalalardɩn` arasɩnda Qon`ɩrat qalasɩ en` 
u`lkenlerinen esaplang‗an. Qon`ɩrat qalasɩ Aral wa`layatɩnɩn` orayɩ bolg‗anlɩg‗ɩ sebepli siyasiy 
administrativlik a`hmiyetke iye bolg‗an. Qon`ɩrat qalasɩ XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩnda biyik 
diywallar menen qorshalg‗an bolɩp jawgershilik jag‗dayɩnda a`tiraptag‗ɩ xalɩq qala ishine kelip 
jawdan qorg‗ang‗an, al paraxatshɩlɩq jag‗dayɩnda bul jerge kelip sawda islegen. Xojeli qalasɩ da 
aymaqtag‗ɩ en` bekkem qorg‗anlardan esaplang‗an. Bul qala Aral menen Xiywa ortasɩndag‗ɩ 

---

sawda baylanɩslarɩnda u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Bul jerde sawda ka`rwanlarɩnɩn` 
toqtaytug‗ɩn ornɩ bolg‗an ha`m usɩ jerde sawdagerlerden bajɩ pul o`ndirilgen. Usɩnday a`hmiyeti 
menen belgili bolg‗an Xojeli qalasi bekkem qorg‗anlarg‗a iye bolɩp, siyasiy islerge de belsene 
qatnasa baslaydɩ. 
Arallɩlardɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ gu`resinde Xojeli xalqɩ Arallɩlar ta`repinde turɩp, 
Xojeli Xiywa xanɩna qarsɩ gu`reste ku`shli qorg‗an bolɩp xizmet etken. Ol ku`shli diywal menen 
qorshalg‗an. 1804-jɩlɩ Xiywa xanɩ Eltuzer bul qorg‗andɩ basɩp alɩw aldɩnda onɩn` diywallarɩn 
qɩyratɩwg‗a buyrɩq bergen. Xannɩn` a`skerleri u`sh ku`n dawamɩnda onɩn` barlɩq diywallarɩn 
qɩyratqan. 
XIX a`sirdin` birinshi yarɩnmda Qon`ɩrat, Xojeli, Man`g‗ɩt, SHɩmbay qalalarɩnda u`lken 
siyasiy waqɩyalar bolɩp turg‗an. Usɩnday qalalardɩn` biri Jan`a qala bolɩp, ol a`skeriy topɩlɩslar 
bolg‗an jag‗dayda qaraqalpaqlardɩn` qorg‗anatug‗ɩn jaylarɩ bolg‗an. Sonday-aq, Xiywa xanlarɩna 
qarsɩ ko`terilis waqtɩnda paydalanatug‗ɩn Aydos qala, Ernazarqala ha`m t.b. qalalar bolg‗an. 
Olardɩn` arasɩndag‗ɩ en` u`lkenleri SHɩmbay, Qon`ɩrat, No`kis qalalarɩ bolg‗an. Orɩs 
sayaxatshɩlarɩ SHɩmbay, No`kis, Qon`ɩrat qorg‗anlarɩ tuwralɩ jazba mag‗lɩwmatlar jazɩp 
qaldɩrg‗an. 
Qaraqalpaq awɩllarɩ o`z aldɩna ma`deniy oray bolg‗an. Olardɩn` bir qanshalarɩ u`lken 
medreselerdin` a`tirapɩnda qa`liplesken. Solardan Qaraqum iyshan, Ko`ko`zek, Iyshanqala 
a`tirapɩndag‗ɩ awɩllar bunɩn` ayqɩn mɩsalɩ bola aladɩ. Usɩ da`wirde qaraqalpaqlardɩn` negizgi 
qonɩsɩ ko`shpeli awɩl bolɩp, olar tiykarɩnan qara u`ylerde jasag‗an. Sonɩn` menen birge baylardɩn` 
paqsadan o`rilgen u`lken jaylarɩ bolɩp, olar diywallar menen qorshalg‗an. Olardɩn` arasɩnda 
usɩnday u`lken ha`wlilerden Oraz atalɩqtɩn`, Erejepbiy ha`m Sasɩq biylerdin` jaylarɩ belgili. 
Bulardɩn` birinshisi Qarao`zek rayonɩ,