Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 
1 
Qashan Qon`ɩrat qalasɩnda ko`terilis payda boldɩ ? 
2 
Ko`teriliske kim basshɩlɩq etti ? 
3 
Da`slebinde ko`terilisti qollap-quwatlag‗an xalɩq ne sebep ko`terilis basshɩsɩ Panaxandɩ 
burɩng‗ɩday qollap-quwatlamaydɩ, kerisinshe og‗an narazɩlɩq bildiredi? 
4 
Panaxan kimlerdin` qolɩnda quwɩrshaqqa aylanadɩ? 
5 
Ne sebep Panaxan Mola Pirimdi o`zine dushpan dep sanag‗an? 
6 
Panaxan Rossiya menen so`ylesiwler ju`rgizgende qanday maqsetti ko`zde tutqan? 
7 
A.I.Butakov basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ Rossiyanɩn` wa`killeri Qon`ɩratqa qashan ha`m ne maqsette 
keledi? 
8 
Panaxan qashan ha`m kimler ta`repinen o`ltiriledi? 
 

---

§12. QARAQALPAQLARDƖN` MA`MLEKETSHILIGI
 
Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` shegaralarɩ turaqlɩ emes edi. Ma`mleket ishindegi ha`m qon`sɩ 
ellerdegi siyasiy waqɩyalardɩn` o`zgeriwi menen olardɩn` ta`sirinde ma`mleket shegaralarɩ da 
o`zgerislerge ushɩrap otɩrg‗an. XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩ menen qon`sɩlas 
jag‗dayda jasap atɩrg‗an turkmenler, qazaqlar ha`m Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩ jasaytug‗ɩn 
aymaqlar a`skeriy ju`risler na`tiyjesinde xanlɩqtɩn` quramɩna qosɩp alɩnadi. Xanlɩqtɩn` shegarasɩ 
ken`eytilip, xalqɩnɩn` sanɩ ko`beytiledi. Biraq ko`shpeli urɩwlar jasaytug‗ɩn sho`ller ju`da` u`lken 
aymaqtɩ iyelegenligi sebepli, xanlɩqtɩn` sho`llerde anɩq belgilengen shegaralarɩ joq edi.
Xiywanɩ qorshap turg‗an suwsɩz sahralar qon`sɩ ma`mleketlerden bo`leklep, bul jerdi bir 
pu`tin ekonomikalɩq rayong‗a aylandɩrɩp turadɩ. Bunday geografiyalɩq jaylasɩw o`zgesheligi 
xanlɩqtɩn` xalɩqlɩq du`zilisine de ta`sir jasap turg‗an. Xanlɩqta o`zbekler, tu`rkmenler, 
qaraqalpaqlar, qazaqlar ha`m basqa da xalɩqlar jasag‗an. XIX a`sirdin` 40-jɩllarɩnda xanlɩqta 
ulɩwma 900 mɩn` shamasɩnda xalɩq jasag‗an. 
Xiywa xanlɩg‗ɩ monarxiyalɩq ma`mleket bolɩp, ma`mleket basɩnda qon`ɩratlar 
dinastiyasɩnan shɩqqan xanlar turg‗an. Xanlɩq atadan balag‗a miyras bolg‗an. Xan sheklenbegen 
ha`kimiyatqa iye bolg‗an. Ma`mleketlik basqarɩwda xan saray xizmetkerleri ha`m ma`mlekettegi 
diniy basshɩlardɩn` ja`rdemine su`yengen. Xiywa qalasɩ ma`mlekettin` paytaxtɩ bolɩp, ma`mleket 
basshɩsɩ - xanlar usɩ qalada otɩrɩp ma`mleketlik basqarɩw islerin ju`rgizgen. Ma`mleket 
administrativlik jaqtan to`mendegishe 15 beklik ha`m wa`layatlarg‗a bo`lingen. Pitnek, 
Xazarasp, Xanqa, U`rgenish, Qoshko`pir, Gazavat, Qɩyat, Tashawɩz, Ambar-Manax, Gu`rlen, 
Go`ne U`rgenish, Xojeli, SHomanay, Qon`ɩrat - bunnan tɩsqarɩ kishirek wa`layat esaplang‗an 
Besarɩq ha`m Qɩyat. Qon`ɩrat dep atalg‗an eki nawɩplɩq bolg‗an. 
Bunday ha`r bir beklik yaki wa`layatlardɩn` basɩnda xan ta`repinen belgilengen adamlar 
ta`repinen basqarɩlg‗an. Olar o`zlerine bekitilgen jerde nayɩp yamasa ha`kim bolg‗an. Xanlɩqta 
atalɩqlardɩn` en` u`lkeni inaq, onnan keyin atalɩq biy bolg‗an. Xanlɩqtag‗ɩ ha`r bir ha`meldardɩn` 
wazɩypasɩ qatan` belgilenip qoyɩlg‗an. Bul ha`meldarlardɩn` xɩzmetine qaray xannɩn` o`zi miynet 
haqɩ mug‗darɩn belgilegen. XIX a`sirde Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` quramɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar 
A`miwda`ryanɩn` ayag‗ɩnda Qon`irat, Xojeli, No`kis, SHɩmbay, Da`wqara, Qɩpshaq 
a`tiraplarɩnda diyqanshɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an. Qaraqalpaqlar awɩl-awɩl bolɩp jasag‗an. Biy xan 
ta`repinen bekitilgen. Ha`r bir urɩwdɩn` biyleri ekinshi bir biylerden g‗a`rezsiz tuwrɩ xang‗a 
bag‗ɩng‗an. Basqa biylerge ku`shli ta`siri bar biyler xan tartɩsɩp qalg‗an jag‗dayda u`lken 
urɩslarg‗a, ko`terilislerge aylanɩwɩ mu`mkin bolg‗an.
 
O`ytkeni Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` ha`m onɩn` 
quramɩndag‗ɩ qaraqalpaq xalqɩnɩn` tariyxɩnda XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩ ha`m ortalarɩ u`lken 
siyasiy tariyxiy waqɩyalarg‗a bay boldɩ, qaraqalpaqlar o`z aldɩna ma`mleket bolɩp jasaw ushɩn 

---

gu`resler alɩp barg‗an. Bul ma`mleketshilikti tiklewge, o`zlerin-o`zleri basqarɩw ushɩn Aydos biy 
u`lken gu`res ju`rgizgen. 0l 1827-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnan ajɩralɩp
 
o`z aldɩna ma`mleket qurɩw 
niyetin a`melge asɩra almag‗an. 
Usɩ sɩyaqlɩ ekinshi u`lken ha`reket 1855-1856-jɩllarɩ islenedi. Onɩ Ernazar Alako`z iske 
asɩrmaqshɩ boladɩ. Onɩn` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ xalɩq azatlɩq gu`resi barɩsɩnda ko`terilisshiler 
Qaraqalpaq xanlig‗ɩn du`ziwge erisedi. Zarlɩq to`re qaraqalpaqlar xanɩ etip ko`teriledi. Biraq olar 
ko`terilisshilerdin` ala awɩzlɩg‗ɩ sebepli erisilgen na`tiyjeni qolda uslap qala almaydɩ. Ernazar 
Alako`z ha`m onɩn` ta`repdarlarɩ jen`iledi. 
Bunnan keyingi ha`reket, Qon`ɩrat qalasɩ ha`m onɩn` a`tirapɩna birikken xalɩqlardɩn` o`z 
aldɩna ma`mleket qurɩw ushɩn ju`rgizgen gu`resleri, bul da sa`tsizlik penen tamamlanadɩ. Bul 
ha`m bunnan keyingi ha`reketler, o`z alɩna ma`mleket bolɩwg‗a, o`zin-o`zi basqarɩwg‗a 
umtɩlɩwlar sa`tsizlik penen tamam bolɩwna qaramastan qaraqalpaq, qazaq, o`zbek, turkmen 
xalɩqlarɩn bir orayg‗a birlestiriw jolɩndag‗ɩ u`lken tariyxiy a`hmiyetke iye waqɩyalar boldɩ. Bul 
ha`reketler qaraqalpaqlardɩn` o`zinin` ma`mleket qurɩw jolɩndag‗ɩ a`rmanlarɩn iske asrɩwda o`z 
na`tiyjelerin de berdi. Usɩ gu`reslerdin` juwmag‗ɩnda Xiywa xanɩ Seydmuxammed 
qaraqalpaqlarg‗a baylanɩslɩ ma`mleketlik basqarɩw tarawɩnda u`lken o`zgerisler kirgiziwge 
ma`jbu`r boladɩ. Ol qaraqalpaqlardɩ bekkem administrativlik ta`rtipke bag‗ɩndɩrɩw maqsetinde 
1859-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` administrativlik basqarɩw sistemasɩnda reforma ju`rgizedi. Ol 
Xiywa taxtɩn
 
iyelewden baslap Ernazar Alako`z basshɩlɩg‗ɩnda qaraqalpaqlardɩn`, Atamurat 
xan basshɩlɩg‗ɩnda tu`rkmenlerdin`, Muxammed Panaxan basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ Qon`ɩrat ko`terilisin 
bastɩrɩwg‗a erisedi. Bunnan bɩlay ko`terilislerdi boldɩrmaw maqsetinde qaraqalpaqlardɩn` basɩna 
o`zine sadɩq adamlardɩ belgilew ta`rtibin engizedi. Bul ta`rtip qaraqalpaqlar arasɩnan shɩqqan 
ku`tilmegen basshɩnɩn` biylerge ta`sir ko`rsetiw mu`mkinligɩn saplastɩradɩ. 
Seydmuxammed xan reforma ju`rgizbesinen burɩn XIX a`sirde ha`m onnan burɩng‗ɩ 
da`wirlerde de qaraqalpaqlardɩn` basqarɩw sistemasɩnda biylerdin` atqarg‗an xɩzmetleri og‗ada 
u`lken bolg‗an. 1850-jɩllardag‗ɩ mag‗lɩwmat boyɩnsha qaraqalpaqlardɩn` basqarɩw islerinde 100 
ge shamalas biyler qatnasqan. Qaraqalpaqlar biylerge bag‗ɩnɩp, biyler tuwrɩ xang‗a bag‗ɩnatug‗ɩn 
bolg‗an. Al endi, biyler xang‗a xabarlasɩw mu`mkinshiliginen ayɩrɩlɩp, olardɩn` u`stinen 
qaraytug‗ɩn atalɩqlar, beglerbegi ha`m ag‗abiy lawazɩmɩn engizedi. Atalɩqqa birneshe biyler 
bag‗ɩng‗an. Atalɩqlar beglerbegine bag‗ɩng‗an. Qaraqalpaqlardɩn` eki arɩsɩnɩn` eki beglerbegi 
bolɩp, olar en` joqarɩ lawazɩm ag‗a biyge bag‗ɩng‗an. 
Atalɩqlardɩ xannɩn` o`zi tayɩnlag‗an 
ha`m onɩn` xɩzmetleri u`stinen qadag‗alaw ju`rgizip otɩrg‗an. 1859-jɩldan 1870-jɩllar aralɩg‗ɩnda 
qaraqalpaqlardɩn` turmɩsɩnda Ernazar atalɩq degen bolɩp, ma`mlekettin` siyasiy islerine, 
diplomatiyalɩq islerge aralasqan. Oraz atalɩq, To`remurat atalɩq, A`dil atalɩq ha`m basqalar 
Xiywa xanlarɩnɩn` en` isenimli adamlarɩ bolg‗an. Qaraqalpaq ma`mleketshilik sistemasɩnda 

---

engizilgen tag‗ɩ bir ha`mel Begler begi degen ataq bolg‗an. Qaraqalpaq tariyxɩnda bul ataqqa 
miyasar bolg‗an adam Sayɩpnazar biy. Onnan keyin Qabɩlbiy degen adam atqarg‗an. Bul 
ha`mellerdin` orɩnbasarlarɩ lawazɩmlarɩn Nayɩp degen at penen atag‗an. Bul orɩnlarg‗a 
qaraqalpaqlardan Qalmuxammed ha`m SHerjanbiy degen tayɩnlang‗an. 
Engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩ qaraqalpaqlar ushɩn en` joqarɩ basqarɩw organ bolg‗an. Bul 
lawazɩm engizilgeninen baslap Qaraqalpaqstan jerinde Rossiya basɩp alg‗ang‗a shekem 
qaraqalpaqlardɩn` ataqlɩ biyi Erejep biy iyelep turg‗an. Erejep biydin` otɩratug‗ɩn qorg‗an - ordasɩ 
SHɩmbay qalasɩnɩn` shɩg‗ɩs ta`repinde bolg‗an. Ol o`zinin` arnawlɩ armiyasɩ ha`m basqarɩw 
apparatɩna iye bolg‗an. 
Seydmuxammedtin` ju`rgizgen bul reformasɩ jag‗daydɩn` talabɩ tiykarɩnda du`zilgen. Bul 
bir jag‗ɩnan qaraqalpaqlardɩ qatal ta`rtipke engizip, basqarɩwdɩ an`satlastɩrsa, ekinshi jag‗ɩnan 
qaraqalpaqlar ushɩn da aldɩna qoyg‗an maqsetinin` orɩnlanɩwɩ edi. Qaraqalpaqlar endi o`zinin` 
ma`mleketlik du`zimine iye bolg‗an edi. Qaraqalpaqlar uzaq dawam etken siyasiy gu`reslerdin` 
barɩsɩnda qolg‗a kirgizgen bul ma`mleketshiligi Xiywa xanlig‗ɩnɩn` Rossiya imperiyasɩ 
ta`repinen basɩp alɩng‗annan keyɩn saplastɩrɩldɩ.
Xiywa xanɩ ta`repinen 1859-jɩlɩ engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩn qaraqalpaqlar ushɩn en` 
joqarɩ basqarɩw organ bolg‗an. Bul lawazɩmdɩ engizilgeninen baslap Qaraqalpaqstan jerin 
Rossiya basɩp alg‗ang‗a shekem qaraqalpaqlardin ataqlɩ biyi Erejep biy iyelep turg‗an. Erejep 
biydin` otɩratug‗ɩn qorg‗anɩ ordasɩ SHɩmbay qalasɩnɩn` shɩg‗ɩs ta`repinde bolg‗an. 
Ol 
jas 
waqtɩnan siyasiy islerge belsene qatnasɩp Xiywa xanlarɩnɩn` armiyasɩnɩn` quramɩnda 
Tu`rkmenstan ha`m Iran jerlerine islegen atlanɩslarɩnda o`zinin` batɩrlɩg‗ɩ menen ko`zge tusken. 
Sonɩn` menen qatar ol ju`da` tapqɩr, sheshen
 
bolg‗an. Ol el arasɩnda Erejep tentek degen at penen 
de bolgili bolg‗an. 
Erejep ag‗abiydin` ma`mleketlik isker retinde o`zinin` arnawlɩ armiyasɩ ha`m basqarɩw 
apparatɩ bolg‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ mag‗lɩwmatlar bar. Ol Xiywa xanɩnɩn` isenimli adamlarɩnan 
bolg‗an. Og‗an 1850-1860 jɩllɩndaXiywa xanɩnɩn` Qoqan xanlɩg‗ɩna jollag‗an elshilerine 
basshɩlɩq etiw Xiywa xanɩ ta`repinen isenip tapsɩrɩlg‗an. 1873-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` Rossiya 
ta`reinen basɩp alɩng‗an waqɩtlarɩ Qaraqalpaqstan jerlerinen Xiywag‗a barɩp Tu`rkistan general 
gubernatorɩ menen bolg‗an Xiywa xanɩnɩn` so`lesiwlerinde Erejep ag‗abiy de qatnasqan.