O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

 
5.9. Rux kekini velsevlash usuli bilan qayta ishlash 
Rux keklari sulfidli konsentratni gidrometallurgik usuli bilan qayta ishlash 
texnologiyasini yakunlovchi mahsuloti hisoblanadi. Uning chiqishi dastlabki xom 
ashyo sifatiga bog‘liq. Boy va toza konsentratlarda kekni chiqishi 20-25 % buladi. 
O‘rta sifatli konsentratdan esa 40-45 % kek ajralib chiqadi (konsentratning 
massasiga nisbatdan). 
Rux keklarini taxminiy tarkibi, %: 19-24 Zn; 5-12 Pb; 0,3-1/3 Cu; 0,1-0,2 Cb; 
23-32 Fe; 5-10 S (buning ichida 1,5-5,0 S); 10-12 SiO; 0,4-3,2 CaO; 0,3-1,3 MgO; 
0,5-1,0 Mn va 170-425 g/t Ag. Ruxni kekda shunday katta miqdorligi kuydirish 
davrida ferritlar paydo bo‘lishi bilan tushuntiriladi. 

---

157 
Agarda rux, qo‘rg‘oshin va ularni birikmalarini yuqori uchuvchanligidan 
foydalanilsa, ma’lum sharoitlarda uchadigan jismlarni vozgon shaklga o‘tkazish 
mumkin. Vozgon asosan rux va qo‘rg‘oshin oksidlaridan iborat bo‘ladi, qoldiqda 
esa klinker bo‘ladi. Klinkerda boshqa elementlardan bir boshqa mis va nodir 
metallar bor. Bunday tiklovchi-distilyasion kuydirish rux keklarini qayta ishlashda 
keng tarqalgan va velsevlash usuli deb nomlangan. 
Velsevlash yoki vels – jarayon aylanadigan trubali pechda, 1000-1200
o
C 
harorat oralig‘ida o‘tkaziladi. Haroratning yuqori qiymati shixta eruvchanligi bilan 
cheklangan, qaysi butun jarayon davomida qattiq holatda bo‘lishi kerak. 
Shixta tarkibiga tiklovchi modda koks kiritiladi. Bunda jarayonni dastlabki 
daqiqalarida quyidagi reaksiyalar ro‘y beradi. 
ZnO + C = Zn
gaz
+ SO 
ZnSO
4
+ 2C = ZnS + 2 CO
2
ZnO + Fe
2
O
3
+ FeO =ZnO + FeO · Fe
2
O
3
Gaz fazasida SO ni oksidlanishi yuqori haroratni ushlab turishga 
ko‘maklashadi: 
2SO + O
2
= 2SO
2
+ Q
rux bug‘lari esa oksidlanadi: 
Zn + 0,5 O
2
= ZnO + Q
va gaz oqimi bilan chang ushlash sistemasiga chiqariladi. 
Pechning birinchi qismida deyarlik to‘la rux sulfati va qisman rux ferriti 
ajraladi. Buning natijasida ruxni sulfid va oksid turlari oshadi. Pechning ikkinchi 
qismida reaksiyalar oqib o‘tishi natijasida oksid va ferritlar keskin kamayadi. 
Pechning o‘rta qismida rux oksidi kremniy dioksidi bilan o‘zaro bog‘lanib 
silikatlar ko‘payishiga olib keladi. 
Temir rux va qo‘rg‘oshin ferriti, magnetit va gematit shakllarda albatta 
velsevlashga kelgan kekda bo‘ladi. Bu temir pechning ikkinchi yarmida oksid va 
sulfidlardan metallik holatiga aktiv tiklanadi. Buning natijasida qo‘shimcha rux 
qiyin tiklanadigan moddalardan vozgon shaklga o‘tadi: 
ZnS + Fe = FeS + Zn 

---

158 
(2ZnO ∙ SiO
2
) + 2Fe = (2FeO ∙ SiO
2
) + 2Zn
gaz
ZnO + Fe = FeO + Zn
gaz
Shunday qilib, velsvlash jarayonining yakunida pechning reaksion 
massasida ruxni oksid, sulfid va silikat shakllari kamayadi. Klinkerda ruxni qolgan 
miqdori, %: 0,1-1,0 % tashkil qiladi. Klinkerda rux quyidagi shakllarga uchraydi, 
sulfid 45; silikat 17; alyuminat-ferrit 20; oksid 18. 
Velsevlash davrida temir ruxni ajralib chiqishiga ko‘maklashadi. Faqat 
1180
o
S da (2FeO∙SiO
2
) – FeO evtektikasi eriydi va qattiq cho‘kma (nastыl) paydo 
bo‘lishiga olib keladi. Undan tashqari, temirni uglerodlanishini chunun hosil qiladi 
va ular yirik zuldir turiga aylanadi. Shu sababli vels pechda 1150
o
C yuqori harorat 
zonasi iloji boricha kisqa bo‘lishi kerak. 
Qo‘rg‘oshin kekda quyidagi shakllarda bo‘ladi, %: sulfat 60; ferrit 10-15; 
silikat 10-15; sulfid 5-10. Velsevlash davrida qo‘rg‘oshinnisulfid va oksidi par 
holatiga o‘tib vozgon tarkibiga kiradi. 
Pechning birinchi yarmida qo‘rg‘oshin sulfatini sulfdgacha intensiv 
tiklanishi bo‘ladi: 
PbSO
4
+ 2 C = PbS + 2CO
2
PbS qisman uchib vozgonga o‘tadi, qolgan qismi esa mis va temir sulfidlari 
bilan shteyn hosil qiladi. Sulfatni qismi ajraladi va oksid hosil qiladi: 
PbSO
4
= PbO ∙ SO
3
Qo‘rg‘oshin birikmalari o‘zaro bog‘lanib metallik qo‘rg‘oshin hosil qilishlari 
mumkin: 
PbS + PbSO
4
= 2 Pb + 2SO
2
PbS + 2 PbO = 3 Pb + SO
2
Metallik qo‘rg‘oshinpar holatiga o‘tmaydi va klinkerda to‘planadi. 
Klinkerda qo‘rg‘oshinni qoldiq miqdori 0,5-0,8 %. Klinkerdagi shakllari, %: metal 
40; sulfid 29; alyuminat 25; oksid va silikat 6. Mis, oltin va kumush velsevlash 
davrida to‘lik klinker tarkibiga o‘tadi.. 

---

159 
Velsevlash jarayoni uzunligi 100 m dan ko‘proq bo‘lgan quvur simon 
pechda olib boriladi. Uning diametri 2-2,5 m. Pech gorizontga nisbatdan 3-5 
burchak gradus qiyalikda joylashgan. Pechni ichki sirti futerlangan. 
Pechga yuklanadigan materiallarni kattaligi 5-10 mm bo‘lishi kerak. Koksni 
shixtadagi miqdori qayta ishlanadigan moddani og‘irligini 35-45 % tashkil qiladi. 
Pechda shixta barabanni 1 ayl/min tezligida aylanishida aralashtiriladi va bosh 
qismidan pastga qarab siljayadi. Odatda shixta pech xajmini 15-20 % egallaydi. 
Kuydirishda ajralib chiqadigan gazlar sovutiladi va changdan tozalaniladi. 
Katta o‘lchamli changni shixtani mexanik ajralib chiqqan bo‘ladi va changni 
umumiy qismidan 5-6 % tashkil qiladi. Bu chang ushlanib yangitdan vels pechda 
yuklanadi. Mayda vozgonlarda 60-70 % rux bor. Ular filtrlarda ushlanib mustaqil 
qayta ishlanadi. Ruxni vozgonga ajralib o‘tishi 90-93 % tashkil qiladi, 
qo‘rg‘oshinesa – 90 %. Pechning nisbatlik ishlab chiqish unumdorligi bir sutkada 1 
m ishchi xajmdan taxminan 1 t shixtani tashkil qiladi.Klinkerni taxminiy tarkibi, 
%: 0,9-6 Cu; 0,7-2 Zn; 0,5-1,5 Pb; 2—4- Fe; 15-20 C; 2-20 g/t Au; 50-200 g/t Ag.