Айланма маблаьларнинг молиялаштириш усуллари

ОАЖ шаклидаги “Uzsalaman” қўшма корхонасининг айланма 
маблағларини айланиши таҳлили (2011 йил ҳолатига) 
Кўрсаткичлар номи 
Ўтган 
йили 
Ҳисобот 
йили 
Фарқи 
(+,-) 
1 
2 
3 
4=3-2 
1. Маҳсулот (иш, хизмат)ларни со-
тишдан олинган соф тушум, минг сўмда 
2873114 
3871901 
+ 998787 
2. Жами товар — модқий захиралари, 
минг сўмда 
1166560 
1865947 
699387 

---

32 
9-жадвал давоми 
3. Товар модддий захираларининг 
(айланма 
маблағларнинг) 
айланиш 
коэффициенти (1\2) 
3,085 
5,721 
+2,636 
4. 
Товар 
моддий 
захираларининг 
(айланма 
маблағларнинг) 
айланиш 
даври, кун ҳисобида 
116,7 
62,9 
-53,8 
5. Айланиш салмоғи коэффиқиен-ти 
(2\1) 
0,324 
0,175 
-0,149 
6. 
Айланишни 
тезлашиши 
ѐки 
секинлашишидан 
маблағларнинг 
бўшашганлиги (-) ѐки қўшимча (+) жалб 
қилинганлиги 
а) кун ҳисобида
X 
X 
-53,8 
б) суммада, минг сўмда -53 * 
3040381/360 
X 
X 
-454368,02 
Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, биз таҳлил қилаѐтган 
ОАЖ шаклидаги ―Uzsalaman‖ қўшма корхонасининг жорий йилда 
маҳсулотларни сотишдан олинган соф тушум миқдори 45286 минг сўмга 
ортган. Бунга мос равишда товар-моддий захираларининг қиймати ҳам 
60617 минг сўмга ўсган. Буларнинг натижасида товар моддий 
захираларининг айланиш коэффициенти ўтган йилги 3,085 коэффициентдан 
хисобот йилига келиб 5,721 коэффициентга кў-тарилган. Айланиш даври эса 
ўтган йилга нисбатан 53,8 кунга қисқарган, яъни тезлашган. Корхонанинг 
товар-моддий захиралари айланишининг тезлашиши натижасида корхона 
оборотидан маблағларнинг бўшашиши 454368,02 минг сўмни ташкил этган. 
Бундай натижаларни корхона учун ижобий баҳоламоқ лозим. 

---

33 
ОАЖ шаклидаги ―Uzsalaman‖ қўшма корхонасида айланма маблағлар 
тахлилини кўриб чиқамиз. 
Айланма маблағлар ҳолатини хисоби. Айланма маблағлар холатини 
тахлил қилишда айланма маблағларнингг маълум санага мавжуд хажмини, 
уларнинг таркиби ва тўзилмасини аниқлаш, уларнинг йил ва катор 
йиллардаги ўзгаришини хисоблаб чикиш, ўз айланма маблағларини 
жойлаштирилишини тахлил қилиш керак бўлади.
Айланма маблағлар тахлили айланма маблағларни тавсифловчи, тахлил 
қилинаетган йил боши ва охирига бўлган кқрсаткичларни, уларнинг бир 
йилдаги ўзгаришларини аниқлашдан бошланади. ОАЖ шаклидаги 
―Uzsalaman‖ қўшма корхонаси бўйича айланма маблағлар суммаси 2011 
йилда 5479403 минг сумга ошган ва йил охирига 745582 минг сумни ташкил 
қилган. Бу маълумотлар бухгалтерия балансидан, яъни баланс активи 
иккинчи бўлими якунидан олинган. 
Айланма маблағларнинг йиллик ўртача суммаси йил бошига 4733821 
минг сўм, йил охирига эса 5479403 минг сўм бўлган, яъни 745582 сўмга 
ошган. Айланма маблағларнинг йиллик ўртача суммаси айтиб ўтилганидек, 
ўртача хронологик асосда аниқланади. Айланма маблағларнинг йиллик 
ўртача суммаси асосан айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини 
аниқлашда қўлланилади. 
Айланма маблағларни тавсифловчи мухим кўрсаткичлардан бири ўз 
айланма маблағларни суммаси, яъни муомаладаги ўз маблағлари суммасидир. 
ОАЖ шаклидаги ―Uzsalaman‖ қўшма корхонасининг буйича ҳисобот йилида 
ўз айланма маблағлари 5479403 минг сўмни ташкил қилган. Бу сумма 
бухгалтерия баланси асосида аниқланган: 
а) йил бошига 5479403-4733821=745582 минг сўм. 
Айланма маблағлар суммаси ҳали айланма маблағларнинг сифати 2012 й 
ҳолати тўғрисида тўла тасаввур бермайди. Айланма маблағларни сифат 
жиҳатидан баҳолаш учун ўз маблағларнинг муомаладаги улуши ва ўз айланма 

---

34 
маблағлардаги ўз маблағлари умумий суммасидаги улуши ҳисоблаб 
чиқилиши керак.
Маблағларнинг умумий суммаси ўз маблағлари устунлик киладиган 
корхона барқарор корхона хисобланади. ОАЖ шаклидаги ―Uzsalaman‖ қўшма 
корхонаси бўйича йил охирига айланма маблағларнинг суммасида ўз 
маблағлари улуши 52,7 %ни ташкил қилган ѐки йил мобайнида 3,5%га 
ортган. 
Ўз айланма маблағларининг ўз маблағлари умумий суммасидаги улуши
муомалада қанча ўз маблағларини борлигини кўрсатади. Кўрсаткич 
сармоянинг харакатчанлиги деб ҳам аталади; муомалада ўз маблағлари улуши 
қанчалик кўп бўлса, корхона сармояси шунчалик харакатчан бўлади ва
маблағлар муомалага тезрок қайтарилади. 
Таҳлил қилинаѐтган корхонада бу кўрсаткич 40,2 % фоизни ташкил 
қилади, ўз маблағлари умумий суммасидан 40,2 %и муомалада бўлиб, йил 
мобайнида бу улуш 5,2%га ортган. Агар ўз маблағларининг ўз муомаладаги 
улуши жуда кам бўлса, корхонанинг у билан ишлаши жуда қийин бўлади. 
Айланма маблағларда муддат ўтган дебиторлик қарзлари ҳам борлиги 
ҳисобга олинса, сармоянинг харакатчанлиги янада сусайиб кетиши 
мумкинлигини тушуниш қийин эмас. 
Ўз айланма маблағлари суммасидан муддати ўтган дебиторлик 
қарзлари чегирилса, ишлаб турган сармоя кўрсаткичига, яъни ҳақиқий ишлаб 
турган, муомалада бўлган маблағларга эга бўлади.
Корхонанинг айланма маблағлар самарадорлигини ифодаловчи 
кўрсаткич таҳлили
 
ОАЖ шаклидаги ―Uzsalaman‖ қўшма корхонасининг 
айланма маблағлари самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар таҳлилини 
кўриб чиқайлик: 
1. Айланма маблағларнинг кунларда ифодаланган айланиш тезлиги: 
Йиллик: Айма=Аймўс*К/С=(2812,8+9916,6)/2*360/35145,3=65,2 кун.

---

35 
2. 
Айланма маблағларнинг неча марта айланиши (айланиш 
коэффициенти)
Йиллик: Ак=С/Аймўс=360/Айма=360/65,2=5,52
3. Айланма маблағлар рентабеллиги: 
Йиллик:Аймр=СФ*100/Аймўс=2395,6*100/(2812,8+9916,6)/2= 
239560/6364,7=37,6
4. Айланма маблағларнинг даромадлилиги 
Йиллик: Аймд=Д*100/ Аймўс =35145,3*100/6364,7=55,2
Корхонанинг 
Айланма 
маблағлар 
самарадорлигини 
ифодалови 
кўрсаткичларни таҳлилий натижалари анча ижойбилигини кўриш мумкин.
Қуйидаги жадвалда айланма маблағларнинг айланишига турли 
омилларни таъсирини ҳисоблаш мумкин. Буни эса қуйидаги жадвал 
маълумотларидан фойдаланган ҳолда амалга оширилади ( - жадвал) 
10- жадвал