Ўзбекистoн республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

3.Талаффуз 
малакаларини 
шакллантиришдаги 
йўналишлар.
Хорижий тилларни ўқитишда талаффузга ўргатиш уч 
йўналишда амалга оширилиб келинмоқда:
1. Талаффузга ўргатишда артикульятив ёндашув; 
2. Талаффузга ўргатишда акустик ёндашув; 
3. Талаффузга ўргатишга дифференциал ёндашув; 
Талаффузга ўргатишга артикульятив ёндашув тарафдорлари 
(И.А.Грузинская, К.М.Колосов, О.А.Норк, А.Н.Рабинович) ҳар бир товуш 

---

46 
бўйича талаффуз малакаларини шакллантиришни, бунда ҳар бир товуш 
талаффуздаги нутқ органлари ҳолатини яхши билишликни, эшитиш 
малакаларини- талаффуз малакаларидан ажратиб шакллантиришни таклиф 
қиладилар. Дарҳақиқат, бундай ҳолатда ўқувчиларда талаффуз малакалари 
мустаҳкамроқ шаклланади. Бироқ, бу ўринда талаффузга ўргатиш - гапиришга 
ўргатиш билан қўшиб олиб борилиши ҳақидаги принципга амал қилинмай 
қолади. Табиийки, талаффузга ўргатишдаги бу ёндашув ўрта мактаб 
шароитига эмас, кўпроқ чет тили тили фонетикасини махсус курс сифатида 
ўқитиладиган олий ўқув юртлари дастурга мос келади. Бундан ташқари, 
мактаб шароитида чет тили ўқув предметига ажратилган соатларнинг озлиги 
бундай ёндашувдан мунтазам фойдаланиш имкониятини бермайди. Қолаверса, 
товушларни нутқ жараёнидан ажратиб ўргатилиши, асосий эътибор фонетик 
машқларга қаратилиши, нутқ фаолиятига комплекс ўрганишга салбий таъсир 
қилади. Бу ёндашувдан кейинчалик товушлар орқали талаффузга ўргатишда 
фойдаланса бўлади. 
Талаффузга ўргатишда акустик ёндашув тарафдорлари талаффуз 
малакаларини фақат оғзаки нутқ жараёнида шакллантиришни, бунда асосий 
эътиборни эшитиш сезгиларни ривожлантирувчи тақлидий машқлардан 
фойдаланишни таклиф қиладилар. Будай ёндашув ўзаро фикр алмашувга ва 
нутқ малакаларини эгаллашга кўпроқ эътибор берилиши билан коммуникатив 
ёндашув принципларига мос келади. Фақат товушларни нутқ вазиятларига мос 
келадиган коммуникатив топшириқлар орқали ўзлаштирилиши талаб 
қилинади, ҳолос. Айрим методист олимлар акустик ёндашувда (табиийки 
коммуникатив ёндашувда ҳам) эшитиш қобилияти яхши ривожланмай қолган 
ўқувчиларда айрим қийин товушлар, фонетик ҳодисалар бўйича талаффуз 
малакалари тўғри шаклланмай қолиши мумкинлигини, тақлидий машқлар 
бажаришда кўпроқ нутқий кўникма ва малакалар шаклланишига эътибор 
берилиши туфайли, айрим товушларнинг артикуляцияси, акустикаси тил 
нормаларига мос келмай қолиши мумкинлигини таъкидлайдилар.Уларнинг бу 
эътирозларига асосий мақсад ўқувчиларни ўзаро мулоқатга ўргатиш бўлган 
ҳозирги шароитда қўшилиш қийин. Зеро, талаффузда йўл қуйилган хатолар 
муносабат билдиришга, информация узатишга ҳалақт қилмайди ва бундай 
камчиликлар кўп марталик такрор жараёнида тўғриланиши кўзда тутилади. 
Талаффузга 
ўргатишда 
умумметодик 
принцип 
ҳисобланувчи 
дифференциал ёндашув яхши натижалар беради. Бунда талаффузга ўргатиш
таълим босқичларига, тил материалининг осон-қийинлигига, таълим 
шароитига кўра ташкил қилинади ва таълим самарадарлигини таъминлаш 
учун турли метод ва усуллардан, машқлардан фойдаланиш кўзда тутилади.
Дифференциал ёндашув талаффуз малакаларини шакллантиришда 
қуйидаги принципларга риоя қилишни талаб қилади: 
1.Ўзлаштирилиши қийин фонетик ҳодисаларни ҳамма анализаторларни 
(сезги органларини) ишга туширилган ҳолда индувидуал ўзлаштиришни 
ташкил қилиш; 
2.Товушларни мулоқат жараёнида эшитиб тушунишга ва айни пайтда 

---

47 
талаффуз кўникма ва малакаларини шакллантиришга кўпроқ эътибор бериш;
3.Ҳар бир дарснинг бошланишида ўрганилган товушларни 
мустаҳкамлайдиган, кичик шеърлар ва тез айтишларни, мақолларни бутун 
синф бўлиб такрорлаш орқали фонетик машқ ( фон.зарядка) уюштириш.
Фонетик машқ (зарядка) уюштиришдан асосий мақсад ўзлаштирилган 
товушлар, сўзлар, жумлалар,