Mavzu: o ’ tish davri va bozor iqtisodiyoti

 
chakana 
savdon
i 
ajratish mumkin.
 
Chakana savdoda, asosan, sotib oluvchilar fuqarolar 
hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do‘konlar va boshqalar 
esa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda mahsulotlar yirik partiyalarda 
ko’tarasiga sotiladi.
 
Bozoming asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib iste’mol tovarlari va xizmatlar 
bozori hisoblanadi. Bu bozorda xo‘jalik subyektlarining barcha uchta turi: uy 
xo‘jaliklari, davlat va korxonalar qatnashadi. 
Iste’mol tovarlari va xizmatlari bozorining maxsus turi intellektual tovarlar 
bozoridir. Bu bozorda aqliy mehnat mahsuli bo’lgan tovarlar - ilmiy g‘oyalar, 
texnika yangiliklari, san’at va adabiyot asarlari, har xil axborotlar oldi-sotdi 

---

23 
qilinadi. Intellektual bozor tarkibida ilmiy-texnika ishlanmalarini ayirboshlash 
katta o‘rin tutadi. U amalda patent, litsenziya va nou-xau sotishdan iborat bo’lib, 
bu bozorda asosan, innovatsiya firmalari ish ko‘radi. Mazkur firmalar yangiliklar 
yaratish, bozorda sotish va ishlab chiqarishga joriy etish bo‘yicha xizmat 
ko‘rsatadi. 
Ishlab chiqarish vositalari (resurslar) bozorida tovar sifatidagi mehnat vositalari 
va materiallar oldi-sotdi qilinadi. Bu bozorda mashina, asbob-uskuna, xomashyo, 
yoqilg‘i va materiallar kabi ishlab chiqarish vositalari ulgurji ravishda sotiladi. 
Resurslar bozoridagi tovarlar shaxsiy iste’molga emas, ishlab chiqarish iste’moliga 
xizmat qiladi, ya’ni ishlab chiqarish talabini qondiradi. 
Bozoming barcha subyektlari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar iste’mol tovarlari va 
resurslar bozori orqali ancha to‘liq va yorqin namoyon bo‘ladi (4-rasm). 
Uy xo‘jalik]ari va davlat iqtisodiy resurslarga egalik qilib, ulami resurslar 
bozoriga yetkazib beradi. Korxonalar resurslarga talab bildiradi. Korxonalaming 
resurslami sotib olishga sarflagan pul mablag
’
lari resurslami yetkazib 
beruvchilaming daromadlari (ish haqi, renta, foiz va foyda) oqimini tashkil qiladi. 
Iqtisodiy resurslar 
pul mablag`lari 
tovar va xizmarlar iqtisodiy resurslar 
Resurslar 
bozori 
Firma 
(korxona) 

---

24 
Tovar va xizmarlar tovar va xizmarlar 
pul mablag`lari 
tovar va xizmarlar 
4-rasm. Iste’mol tovarlari bozori va resurslar bozori hamda bozor 
subyektlati o’rtasida resurslar, mahsulot va daromadlar harakati 
Uy xo‘jaliklari resurslami sotishdan olinadigan pul daromadlarini sarflash 
jarayonida ko‘plab tovar va xizmatlarga o‘zlarining talabini bildiradi. Bir vaqtda 
korxonalar aynan shu bozorda tovar va xizmatlami taklif qiladi. Tovar va 
xizmatlarga iste’mol sarflari oqimi korxonalaming pul tushumi yoki daromadini 
tashkil qiladi.
Iqtisodiy resurslar bozorining tarkibiy qismini ishchi kuchi bozori tashkil qiladi. 
Ishchi kuchi bozorida o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan iqtisodiy resursning 
oldi-sotdi bitimi amalga oshiriladi. Bu bozorda biznes tomonidan ishchi kuchiga 
bo‘lgan talab, uy xo‘jaliklari tomonidan bildirilgan ishchi kuchi taklifi bilan 
to‘qnash keladi. Shunday ekan, ishchi kuchi bozorida iqtisodiy subyektlarning ikki 
turi - tadbirkorlar va yollanma ishchilar harakat qiladi. Ishchi kuchi insonning 
mehnat qilish qobiliyati sifatida tovarga aylanadi, bu qobiliyat bozor orqali uning 
egasidan ajratib olinishini bildirmaydi. Ishchi kuchi bozorida insonning o‘zi emas, 
Davlat 
Iste’mol 
tovarlari bozori 
Uy xo`jaliklari 

---

25 
uning mehnat qilish qobiliyati ma’lum muddatga sotiladi. 
Moliya bozori turli-tuman va ko‘p jihatli bo’lsa ham oldi-sotdi obyekti bitta, 
ya’ni pul (pulga tenglashtirilgan qog‘ozlar) hisoblanadi. Ortiqcha mablag’larga 
ega bo‘lgan xo‘jalik subyektlari o‘z moliyaviy resurslarini ularga ehtiyoj sezgan 
subyektlarga taklif qiladi. 
Moliya bozorini moliyaviy bitimlarning harakatiga qarab turkumlash mumkin. 
Bunda moliya bozori ikkiga ajraladi: qarz majburiyatlari bozori va kapital (mulk) 
bozori. Qarz majburiyatlari bozorida pul vaqtincha qarzga olinadi va shaxsiy 
iste’mol uchun ishlatila- di. Kapital (mulk) bozorida jamg‘arishga qo‘yilgan 
puldan daromad olish huquqi sotiladi va sotib olinadi. Bu bozorda mablag‘lar 
kapital sifatida ishga solinib, foyda keltiradi. Shuni hisobga olib kapital bozorini 
ikkita bo‘g‘inga ajratish mumkin: ssuda kapitali bozori va qimmatli qog‘ozlar 
bozori. Ssuda kapitali bozori-pul shaklidagi kapitalning foiz to‘lash sharti bilan 
qarzga berish bo‘yicha oldi- sotdi munosabatidir. Bu bozorda asosan davlat va 
banklaming qisqa muddatli majburiyatlari muomalada bo’ladi. 
Qimmatli qog‘ozlar bozori - turli ko‘rinishdagi qimmatli qog‘ozlar (aksiya, 
obligatsiya, veksel, chek, depozit kabilar) ning oldi-sotdi munosabati. Mazkur 
bozor amalda fond birjalari, auksionlar va banklardan iborat bo
’
lib, unda broker va 
dilyerlar vositachilik qiladi. Qimmatli qog‘ozlaming harakati xususiyati bo‘yicha 
moliya bozori birlamchi va ikkilamchi (hosila) bozorlarga bo‘linadi. Birlamchi 
bozorda yangi nusxadagi qog
’
ozlar sotiladi va sotib olinadi, ikkilamchi bozorda 
oldin chiqarilgan qimmatli qog'ozlar harakat qiladi. Birlamchi bozorda qimmatli 
qog‘ozlar otilsa, ikkilamchi bozorda qayta sotiladi. Iqtisodiyot uchun qimmatli 
qog‘ozlaming ikkilamchi bozori favqulodda muhim ahamiyatga ega. U xo‘jalik 
subyektlari o‘rtasida moliyaviy vositalaming erkin harakat qilishini ta’minlaydi. 
Bozorning samarali amal qilishi ko‘p jihatdan uning infratuzilmasining 
rivojlanganlik darajasiga bog‘liqdir. 
Bozor infratuzilmasi - bu bozor aloqalarini o‘rnatish va ularning bir maromda 
amal qilishiga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar tizimidir. 
 

---

26 
Bozor infratuzilmasi tarkibiga kiruvchi muassasalami quyidagi asosiy 
yo‘nalishlar bo‘yicha guruhlash mumkin: 
1)
tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (ombor 
xo'jaligi, transport va aloqa xizmatlari ko'rsatuvchi korxonalar, birjalar, 
auksionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agentliklari va h.k.); 
2)
moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvehi muassasalar (bank, kredit 
muassasalari, sug‘urta va moliya kompaniyalari, soliq idoralari va h.k.); 
3)
ijtimoiy sohaga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar (uy-joy va kommunal 
xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari va h.k.); 
4)
axborot xizmati idoralari (ma’lumotlarni to‘plash, umumlashlirish va sotish 
bilan shug‘ullanuvchi muassasalar). 
Bozor infratuzilmasi muassasalari tovar ishlab chiqaruvchilaming savdo-sotiq, 
moliya-kredit faoliyatiga, asosiy hamkorlami topishiga, ishchi kuchini yollashiga 
ko‘maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga solish bo‘yicha tadbirlarini 
amalga oshiradi, tijorat aloqalarini o‘rnatishga yordam beradi. Ulaming bir qismi 
davlat mulki doirasida faoliyat yuritib, bepul xizmat ko‘rsatsa, boshqalari mustaqil 
tijorat muassasasi va uyushmalaridan iborat bo’lib, ko‘rsatgan xizmatlari uchun 
haq oladi. 
Bozor infratuzilmasi tarkibida tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi 
muassasalar muhim o‘rin tutishi sababli ulardan asosiylarining qisqacha tavsifiga 
to‘xtalib o‘tamiz. 
Birja - namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam 
savdo-sotiq ishlarini o‘tkazuvchi tijorat muassasasi.