198
−
=
2
2
1
1
n
m
R
ν
(9.2)
Bunda
1
+
=
m
n
va
.....
3
,
2
,
1
=
m
Demak, atomlarning chiziqli spektridan ko’rinadiki atomlar nurlanishi va
yutish jarayonlarida istalgan miqdorda emas, balki aniq parsial kvantlarni yutar va
chiqarar ekan. Atom ma’lum energetik xolatlarda bo’lib, u bir holatdan ikkinchi
holatga o’tganda nur chiqaradi yoki yutadi.
Atomlarning energetik xolatlarining diskretligi haqidagi ta’limotga
binoan
1913 yilda daniyalik fizik N.Bor atom tuzilishining kvant nazariyasini yaratdi. Bu
nazariyaning asosini quyidagi uchta postulat tashkil qiladi.
1.Elektronlar atomda ixtiyoriy orbitalar bo’ylab emas, balki aniq radiusli
orbitalarda harakatlanadi. Bu stasionar orbitalar radiuslari quyidagi
π
ϑ
2
h
m
n
r
⋅
=
(9.3)
formula orqali aniqlanadi. (9.3) formulaga orbitalarning kvantlanish sharti
deyiladi. Bunda h – Plank doimiysi, m – elektron massasi,
ϑ
- elektron tezligi.
2. Elektronlarning stasionar orbitalarda harakatlanishida
energiya chiqarish
(yoki yutish) ro’y bermaydi.
3. Elektronning bir stasionar orbitadan boshqasiga o’tishida aniq kvant
energiyasini chiqarish (yoki yutish) sodir bo’ladi
2
1
E
E
h
−
=
ν
(9.4)
Bu formulaga chastotalar sharti deyiladi.
Masalan: vodorod atomida bitta elektron yadro (bitta proton) atrofida
aylanadi. Yadroning massasi elektron massasidan 1840 marta katta bo’lgani uchun
yadroni qo’zg’almas deb olish mumkin. Elektron markazga intilma tezlanish bilan
yadroning tortishish Kulon kuchi ta’sirida
r
radiusli orbitada harakat qiladi.
2
0
2
2
4
r
e
r
m
πε
ϑ
=
(9.5)
Bunda
ε
0
elektr doimiysi bo’lib qiymati
м
ф
/
10
85
,
8
12
0
−
⋅
=
ε
Bu xolda (9.3) va (9.4) tenglamalarda turg’un orbita radiusi uchun quyidagi
2
2
0
2
me
h
n
r
π
ε
=
(9.6)
ifodani xosil qilamiz.
Bunda
n
= 1,2,3…… qiymatlarni qabul qiladi va bosh kvant soni deyiladi.
(9.5) da
n
=1 bo’lsa, u holda
birinchi orbita radiusi
.
53
,
0
10
53
,
0
0
8
A
см
r
=
⋅
=
−
Turg’un orbitalar radiuslari o’zaro nisbati, natural sonlar qatori kvadratlari kabi
bo’ladi, ya’ni 1:4:9:16 …..u holda r
2
= 2,12 A
0
, r
3
= 4,77 A
o
,
r
4
= 8,48 A
0
, r
5
=13,25 A
0
, r
6
=19,08 A
0
bo’ladi.
Elektronning to’la energiyasi kinetik va yadroga tortilish potensial energiyalari
yig’indisidan iboratdir:
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
199
r
e
mv
E
K
0
2
2
8
2
πε
=
=
va
r
e
E
p
0
2
4
πε
=
(9.7)
Bulardan to’la energiya
r
e
E
E
E
p
K
0
2
8
πε
=
+
=
(9.8)
1
=
n
da vodorod uchun
эВ
Ж
E
55
,
13
10
68
,
21
19
−
=
⋅
−
=
−
;
эВ
E
38
,
3
2
−
=
;
эВ
E
5
,
1
3
−
=
;
эВ
E
84
,
0
4
=
,
эВ
E
54
,
0
5
−
=
.
U holda elektron ikkinchi orbitadan birinchisiga o’tsa
h
ν
2-1
=-3,38-(-13,55)=10,17 eV energiya nurlanadi.
Uchinchi orbitadan ikkinchisiga o’tganda h
ν
3-2
=-1,5-(-3,38)=1,88
eV energiya
nurlanadi.
Elektron quyi energetik holatdan yuqori energetik holatga o’tsa, energiya
yutadi.
Tajribalarning ko’rsatishicha, ko’p elektronli atomlarda ham diskret energetik
sathlar mavjud. Sathlarning diskretligi atomda aniq radiusli elektron qatlamlar
borligi bilan bog’liq. Har bir qatlam stasionar elliptik orbitalar to’plamidan
iboratdir. Bu orbitalar fazoda oriyentasiyasi bilan farq qiladi. Shuning uchun bitta
elektron qatlamdagi elektronlar ham turli turg’un orbitalarda harakat qiladi.
Pauli prinsipiga binoan bir atomda xarakat xolati bir-biriga o’xshash
ikkita
yoki bir nechta elektronlarning bo’lishi mumkin emas. Elektron qatlamlar
K,L,M,N,O, harflar bilan belgilash qabul qilingan. Bir qatlamda bo’la olishi
mumkin bo’lgan elektronlarning eng ko’p miqdori
2
2
n
m
=
bilan aniqlanadi.
Demak, K qatlamda
1
=
n
da
2
=
m
ta elektron bo’lishi mumkin.
L
da
2
=
n
da
8
=
m
ta, M da
3
=
n
,
18
=
m
ta va hokazo.
9.3-rasm.
Atomda elektron qatlamlarning joylashuvi.
Kimyoviy element atomidagi elektronlarning
umumiy soni elementning
Mendeleyev davriy tizimidagi tartib (atom) nomeriga teng. Elektron qatlamlar soni
element tegishli bo’lgan davr nomeriga teng, tashqi qatlamdagi elektronlar soni esa
gruppa nomeriga teng bo’ladi.
Hozirgi zamon kvant mexanikasida atomda elektronlarning harakati holatini 4
ta kvant soni xarakterlaydi.
1 Bosh kvant soni n=1….
∞
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
200
2. Orbital kvant soni
l
=0 …. n-1
3. Magnit kvant soni m
ye
= -
l
…0…+
l
=2
l
+1
4. Spin kvant son m
s
=
±
2
1
G
K
A
2
3
1
C
1
C
2
9.4-rasm.
Frank – Gers tajribalari. Bunda K-katod, A-anod,s
1
va
s
2
– to’rlar G-galvanometr, I-tok kuchi,U-kuchlanish
Haqiqatdan ham energetik holatlar diskretligini tajribada 1913 yilda nemis
fiziklari Frank –Gers aniqladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
