1-ma’ruza. Fizika fani haqida. Moddiy nuqtaning to’G’ri chiziqli harakati

Moddiy nuqta kinematikasi. Ko’chish va yo’l. 
 
Moddiy nuqta harakatini xarakterlovchi kattaliklardan biri 
uning harakat traektoriyasidir. Moddiy nuqta harakatining 
traektoriyasi deb shu nuqtaning harakat davomida fazoda 
koldirgan iziga aytiladi. Traektoriyaning shakliga karab 
harakat to’g’ri chiziqli yoki egri chiziqli bo’lishi mumkin. 2-
rasmda moddiy nuqtaning harakat traektoriyasi ko’rsatilgan. 
Moddiy nuqta harakatini A nuqtadan boshlab kuzata 
boshladik deylik. Ma’lum vaqtdan sung u B nuqtaga kelsin.
Harakat traektoriyasi AB qismining uzunligiga teng bulgan, 
skalyar kattalikka yo’lning uzunligi deyiladi. Boshqacha 
aytganda moddiy nuqtaning 
vaqtda bosib o’tgan yo’li 
uning shu vaqtda hosil qilgan 
traektoriyasining
uzunligiga 
tengdir. 
 

---

2 – rasm. Moddiy nuqtaning harakat traektoriyasi. 
Moddiy nuqtaning dastlabki holatidan uning keyingi holatiga utkazilgan 
vektorga ko’chish 
deyi ladi.
To’g’ri chiziqli harakatda ko’chish vektori tegishli traektoriya kismining uzunligi bilan mos keladi va 
ko’chish vektorining moduli o’tilgan yo’l 
ga teng bo’ladi. 
Moddiy nuqtaning to’g’ri chiziq bo’ylab harakati. 
Endi moddiy nuqtaning to’g’ri chiziq bo’ylab harakatini kuzataylik (3 - rasm). 
3 - rasm. Moddiy nuqtaning 0X o’qi bo’yicha to’g’ri chiziqli harakati 
To’g’ri chiziq 
0X
koordinata o’qi bo’ylab joylashgan, deb hisoblaymiz. Moddiy nuqta holati quyidagi 
ifoda bilan belgilanadi: 
Belgilangan 
t
vaqtda moddiy nuqta koordinatasi 
x
1
=
x
(
t
) bo’lgan 
A
1
holatda deb hisoblaymiz. 

t
vaqtdan 
so’ng moddiy nuqta koordinatasi 
bo’lgan 
holatga ko’chadi. Demak, moddiy nuqta 
vaqt 
ichida 
yo’lni bosib o’tadi: 
 
 
Bosib o’tilgan 

x
yo’lni 

t
vaqt oralig’iga nisbati moddiy nuqtaning 
o’rtacha tezligi
deb ataladi
Agarda 

t
vaqt oralig’i nisbatan katta bo’lsa, o’rtacha tezlik tushunchasi o’rinli bo’ladi. Ammo 

t
vaqt oralig’ini kichraytira borsak, natijada 
nisbat ma’lum bir chegaraviy qiymatga intiladi. Bu 
chegaraviy qiymat moddiy nuqtaning 
oniy tezligi
deb ataladi 
Matematikada bu ifoda 
ifodadan vaqt bo’yicha olingan 
hosila
deb aytiladi: 

---

Bosib o’tilgan yo’ldan vaqt bo’yicha olingan birinchi tartibli hosila moddiy nuqtaning 
oniy tezligi
deb ataladi.
Ko’pinchalik moddiy nuqtaning tezligi vaqtning funktsiyasidan iborat bo’ladi, ya’ni 
. Bu 
tezlikni vaqt birligida o’zgarishi nuqtaning 
o’rtacha tezlanishi
deb ataladi. 
Bosib o’tilgan yo’ldan vaqt bo’yicha olingan ikkinchi tartibli hosila moddiy nuqtaning
oniy tezlanishi
deb 
ataladi. 
Bosib o’tilgan yo’lni, tezlik funktsiyasini 0 dan 
t
vaqtgacha chegarada integrallash yo’li bilan 
hisoblash mumkin 
Agar harakat to’g’ri chiziqli tekis harakatdan iborat bo’lsa, 

 
= 
const
bo’ladi. 
bundan,

---